Eyş-işrət : Nədir? Tarixi konteksdə rolu

Eyş-işrət ifadəsi Azərbaycan dilində köhnə, lakin təsirli və çoxqatlı məna daşıyan söz birləşməsidir. Bu ifadə, tarixi və ədəbi mənbələrdə tez-tez rast gəlinən, həyatın müəyyən bir yaşam tərzini, xüsusilə də əyləncəyə, kefə, zövqə yönəlmiş həyat tərzini ifadə edən anlayış kimi dəyərləndirilir. “Eyş” sözü lüğəvi mənada ləzzət, kef, zövq, sefa, “işrət” isə şərab içmək, kef məclisi, əyləncə anlamında işlədilir. Hər iki söz bir araya gələndə, ümumiyyətlə, zövq və ləzzət dolu həyat tərzini, bəzən də bu həyat tərzinin tənqidi mənzərəsini təqdim edir.

Tarix boyunca müxtəlif mədəniyyətlərdə eyş-işrət anlayışı fərqli formada ortaya çıxmışdır. Bəzən həyatın gözəlliklərindən istifadə, sənət və musiqi ilə zəngin məclislər şəklində təqdim olunmuş, bəzən də mənəviyyat və əxlaqa qarşı çıxan həyat tərzi kimi tənqid edilmişdir. Eyş-işrət həm ədəbi, həm dini, həm də sosial kontekstlərdə fərqli rənglər almış, insanın arzularına, seçimlərinə və həyat fəlsəfəsinə uyğun şəkildə formalaşmışdır.

Eyş və işrət sözlərinin mənşəyi

Eyş və işrət sözləri ərəb və fars dillərindən Azərbaycan dilinə keçmişdir. “Eyş” sözü ərəb mənşəli olub, rifah, zövq, ləzzət anlamını ifadə edir. Klassik şərq ədəbiyyatında bu söz sıx işlədilmiş və yaşamaqdan alınan zövq mənasında təqdim olunmuşdur. “İşrət” isə həm ərəb, həm də fars ədəbiyyatında şərab məclisi, kef məclisi və ümumilikdə əyləncə mühiti mənasında işlədilir.

Bu iki sözün birləşməsi isə daha geniş və kompleks bir anlayışı ifadə edir. Həm fiziki zövqlərdən alınan ləzzəti, həm də sosial kontekstli əyləncə və məclisləri əhatə edir. Eyş-işrət söz birləşməsi, əsasən, həyatın zövqlərinə, ehtiraslarına, əyləncə və dünyəvi ləzzətlərinə vurğunu təmsil edir. Bu məfhum orta əsrlərdən başlayaraq həm dini, həm də ədəbi mətnlərdə geniş yer tutmuşdur.

Eyş-işrət anlayışının tarixi kontekstdə rolu

Tarixi dövrlərdə, xüsusilə də Səfəvilər, Qacarlar və Osmanlı saraylarında eyş-işrət anlayışı yüksək təbəqələrin həyatında əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Saraylarda təşkil edilən musiqili məclislər, poeziya gecələri, şərab və yemək ziyafətləri eyş-işrət həyatının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Bu məclislər yalnız əyləncə üçün deyil, eyni zamanda sənət və ədəbiyyatın təşviqi üçün də mühüm rol oynamışdır.

Şərq mədəniyyətində eyş-işrət həyatı əksər hallarda estetika, incəsənət və zövqlə birləşmişdir. Belə məclislərdə şairlər öz şeirlərini oxuyar, musiqiçilər çalardı. Lakin bu həyat tərzi bəzən mənəvi və dini baxımdan sərt tənqidlərə də məruz qalırdı. Bəzi sufi və zühd məktəbləri eyş-işrət anlayışını insanın ruhani inkişafına əngəl olaraq görürdülər.

Eyş-işrətin ədəbiyyatda təcəssümü

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə də Füzuli, Xətai, Nəsimi kimi şairlərin əsərlərində eyş-işrət anlayışı öz poetik ifadəsini tapmışdır. Füzuli “Eyş ilə işrət gecə-gündüz mənə haram oldu” deyərək, zövq və əyləncəni bir tərəfdən arzulasa da, digər tərəfdən bu zövqlərin gətirdiyi əzab və tənhalığı vurğulayır.

Ədəbiyyatda eyş-işrət anlayışı bir çox hallarda ikili mənada işlənir. Bəzən şairlər bu anlayışı ilahi məhəbbətlə əlaqələndirir, eyş və işrəti rəmzi şəkildə mənəvi zövqlə bir tutur. Bəzən isə bu məfhum dünyəvi ehtiras və ehtiyacların, qısaömürlü ləzzətlərin simvolu kimi təqdim olunur. Bu ikili münasibət onu göstərir ki, eyş-işrət nə yalnız tərif ediləcək bir anlayış, nə də yalnız qınanacaq bir davranışdır.

Dini baxışda eyş-işrətə münasibət

İslam dinində eyş-işrətə münasibət əsasən mənfi olub, israf, tənbəllik və əxlaqi boşluqla əlaqələndirilir. Quran və hədislərdə, xüsusilə də içki, israfçılıq və mənəviyyatsız əyləncələrə qarşı sərt qadağalar mövcuddur. Bu baxımdan işrət, yəni şərab içmə və onunla bağlı olan əyləncələr haram hesab olunur.

Bununla belə, bəzi dini-fəlsəfi məktəblərdə eyş anlayışı daha çox batini mənada yozulur. Sufilər zövq və sevinc anlayışlarını ruhani səviyyədə təfsir edir, Allahla yaxınlıqdan alınan eyşin ilahi bir ləzzət olduğunu vurğulayır. Bu baxımdan eyş-işrət anlayışının dini baxışları təkcə zahiri məzmunla deyil, daxili mənalarla da qiymətləndirilir.

Eyş-işrət anlayışının mənəviyyat və əxlaq baxımından dəyərləndirilməsi

Eyş-işrət həyat tərzi mənəviyyat və əxlaq aspektindən müxtəlif yanaşmalar doğurur. Bu həyat tərzi bir tərəfdən insanın öz həyatından zövq alması və xoşbəxtlik axtarışı kimi görünə bilər, digər tərəfdən isə məsuliyyətsiz və eqosentrik davranışlara səbəb ola bilər. İnsan yalnız öz kefini güddükdə, sosial öhdəlikləri, ailə dəyərləri və mənəvi borcları unuda bilər.

Əxlaq fəlsəfəsində eyş-işrət bəzən həyatın sadə zövqləri ilə razılaşma, bəzən də bu zövqlərin ardınca gedərək mənəvi uçuruma yuvarlanma kimi təhlil edilir. Xüsusilə də müasir dünyada zövq mərkəzli həyat tərzləri reklam, sosial media və pop-kultura vasitəsilə təbliğ edilir ki, bu da gənc nəsillər arasında eyş-işrətə aludəçiliyin artmasına səbəb ola bilər.

Sosial müstəvidə eyş-işrətin əks olunması

Cəmiyyətlərdə eyş-işrət anlayışı əsasən maddi vəziyyət, mədəniyyət və dəyərlərlə sıx bağlı olur. Maddi cəhətdən imkanlı insanlar bu həyat tərzinə daha çox meylli olur. Şadlıq evləri, lüks restoranlar, eksklüziv məclislər, musiqili gecələr və s. bu anlayışın müasir dövrdəki təzahürlərindəndir. Bəzi hallarda eyş-işrət cəmiyyət içində status göstəricisi kimi qəbul edilir.

Digər tərəfdən, sosial ədalətsizliklərə səbəb olan eyş-işrət həyat tərzi tənqidə məruz qalır. Milyonlarla insan ehtiyac içində yaşadığı halda, bir qrupun dəbdəbəli həyat tərzi cəmiyyətdə qeyri-bərabərlik, qəzəb və inamsızlıq doğura bilər. Bu səbəbdən eyş-işrət sosial məsuliyyət baxımından da qiymətləndirilməlidir.

Eyş-işrətin müasir dövrdə təzahürləri

Müasir dövrdə eyş-işrət daha çox “lüks həyat”, “elit zövq”, “özünə zaman ayırmaq” kimi anlayışlarla ifadə olunur. Restoranlar, spa mərkəzləri, əyləncə gecələri, lüks səyahətlər bu anlayışın əsas formalarına çevrilmişdir. Texnologiya və sosial şəbəkələrin inkişafı ilə bu həyat tərzinin nümayişi də artmış, insanlar öz “eyş-işrət” anlarını başqaları ilə paylaşmağı zövqə çevirmişlər.

Eyş-işrətin bu formada kommersiyalaşması, onu əlçatmaz lüksdən çıxarıb, daha geniş kütlələrə təklif edilən bir “yaşam tərzinə” çevirmişdir. Lakin bu da insanları davamlı xoşbəxtlik axtarışında yorur və sosial təzyiqlərə salır. Eyş-işrət bu mənada həm həyat keyfiyyətini artıran, həm də insanı istismar edən bir fenomenə çevrilə bilər.

Eyş-işrətin psixoloji və fərdi təsirləri

Eyş-işrət anlayışına meyl bəzi insanlarda emosional rahatlıq və yaşama həvəsi yaratsa da, uzunmüddətli nəticələri baxımından bu həyat tərzi tükəndirici ola bilər. Davamlı olaraq zövq axtarışında olmaq insanı psixoloji asılılığa, emosional boşluğa və mənəvi boşluğa sürükləyə bilər.

Bəzi psixoloqlar eyş-işrətə meyilli insanların əslində dərin narahatlıq və məna axtarışı içində olduqlarını deyirlər. Bu tərz həyat insanın məsuliyyət hissini zəiflədə, məqsədsizlik və depressiyaya yol aça bilər. Bu səbəbdən eyş-işrətin psixoloji tərəfi həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində diqqətlə izlənməlidir.

Eyş-işrət və sənət əlaqəsi

Ədəbiyyat, musiqi, təsviri sənət və teatr kimi sahələrdə eyş-işrət tez-tez mövzu kimi işlənmişdir. Şərq miniatürlərində eyş-işrət səhnələri, klassik poeziyada sefa məclisləri, musiqidə romantik və yüngül mövzular bu anlayışı estetik olaraq yaşatmaqdadır. Bu kontekstlərdə eyş-işrət, sadəcə bir həyat tərzi deyil, bədii ifadənin zəngin bir ünsürü kimi qəbul edilir.

Eyş-işrətin sənətdə bu qədər sıx işlənməsi, onun insan təbiətindəki əsas arzularla bağlı olduğunu göstərir. İnsanlar sənət vasitəsilə yaşamaq istədikləri həyatı hiss etməyə və paylaşmağa çalışırlar. Bu baxımdan eyş-işrət bədii yaradıcılığın və zövq estetikası anlayışının mərkəzində yer alır.?

Eyş-işrət anlayışı sadəcə bir əyləncə və kef anlayışından ibarət deyil. O, həm mədəni, həm sosial, həm dini, həm də psixoloji aspektləri özündə birləşdirən çoxşaxəli bir məfhumdur. Eyş-işrət bir tərəfdən həyatın ləzzətini çıxarmağı, sənəti, musiqini, gözəlliyi və azadlığı ifadə edir. Digər tərəfdən isə məsuliyyətsizlik, mənəviyyatsızlıq və əxlaqi tənəzzül risklərini də özündə daşıyır.

Tarix boyu insanlar eyş-işrətə fərqli baxışlarla yanaşıblar. Kimisi onu həyatın gözəlliyi və neməti sayıb, kimisi isə təhlükəli bir həzz ehtirası olaraq görüb. Ona görə də bu anlayışla bağlı mövqelər şəxsi dəyərlərə, inanc sisteminə, həyat fəlsəfəsinə görə dəyişir. Vacib olan isə hər bir fərdin bu anlayışı öz həyatına uyğun və məsuliyyətli şəkildə yerləşdirməsidir.

Ən çox verilən suallar