Təbiətin ən sirli və qorxulu canlılarından biri hesab edilən əqrəb, həm ekzotik görünüşü, həm zəhərli təbiəti, həm də qədim mifologiyalarda daşıdığı simvolik mənalarla insanları əsrlər boyu həm maraqlandırıb, həm də qorxudub. Əqrəb bir çox mədəniyyətlərdə həm qoruyucu, həm də təhlükə simvolu kimi qəbul olunub. Bu canlı həm bioloji xüsusiyyətlərinə görə, həm ekosistemdəki rolu baxımından olduqca diqqətçəkici bir orqanizmdir. Əqrəblər əsasən isti və quraq iqlimlərdə yayılıb və onların müxtəlif növləri dünya üzrə fərqli coğrafi ərazilərdə yaşayır.
Əqrəbin bioloji təsviri
Əqrəblər Arthropoda (oynaqlı ayaqlılar) tipinə, Arachnida (hörümçəkkimilər) sinfinə və Scorpiones dəstəsinə aiddir. Əqrəblərin bədəni üç əsas hissədən ibarətdir: baş-qarıncıq, döş və quyruq. Quyruqlarının ucunda yerləşən iynə zəhərlidir və əsasən müdafiə və ov məqsədi ilə istifadə olunur.
Əqrəblərin uzunluğu növündən asılı olaraq 1 sm-dən 20 sm-ə qədər ola bilər. Gözləri zəif inkişaf etsə də, onların yeraltı vibrasiyaları hiss etmək və gecə aktivliyi baxımından yüksək adaptasiya qabiliyyətləri vardır.
Zəhəri və təhlükəliliyi
Əqrəblərin əksəriyyəti zəhərlidir, lakin yalnız bir neçə növü insan üçün həyati təhlükə yarada bilər. Bu zəhər əsasən sinir sisteminə təsir edən neyrotoksinlərdən ibarətdir. Əksər hallarda zəhərin təsiri ağrı, şişkinlik və allergik reaksiyalarla nəticələnir.
Ən təhlükəli növlərdən biri Androctonus australis (sarı əqrəb) və Leiurus quinquestriatus (ölümcül sarı əqrəb) hesab olunur. Bu növlər əsasən Şimali Afrika və Yaxın Şərqdə yayılıb.
Azərbaycan ərazisində rast gəlinən əqrəblərin zəhəri adətən insan üçün öldürücü deyil, lakin allergik şəxslərdə ağır reaksiyalar yarada bilər.
Əqrəbin yaşayış mühiti
Əqrəblər dünyanın demək olar ki, bütün quru ərazilərində yayılıb. Onların əsas yaşayış yerləri arasında səhra, yarımsəhra, tropik və subtropik bölgələr yer alır. Əqrəblər sərin yerlərdə daşların altında, torpaqda, odun yığınlarında, evlərin zirzəmilərində və çatlaq divar boşluqlarında gizlənirlər.
Onların ən mühüm xüsusiyyəti – gecəgəzən (noktürnal) orqanizm olmalarıdır. Gecə ov edirlər və gündüzlər gizli qalırlar.
Qidalanma vərdişləri
Əqrəblər yırtıcı canlılardır. Onlar əsasən həşəratlarla, hörümçəklərlə və bəzi hallarda digər kiçik əqrəblərlə qidalanırlar. Əqrəb ovunu qıskaçları ilə tutur, iynəsi ilə iflic edir və sonra ağız hissəsindəki çeynəmə orqanları ilə yeyir.
Əqrəblər uzun müddət ac qala bilən canlılardır. Onlar metabolizmlərini çox yavaşlatmaqla bir neçə ay qidasız qala bilirlər.
Çoxalma və inkişaf
Əqrəblər cütləşmə zamanı unikal davranış sərgiləyir. Erkək əqrəb dişiyə “rəqs” kimi görünən bir ritmik hərəkətlə yaxınlaşır və spermatoforu yerə yerləşdirərək dişinin onu almasını təmin edir.
Dişi əqrəb yumurtaları daxildə inkişaf etdirir və bala əqrəblər canlı şəkildə doğulur. Doğuşdan sonra balalar bir neçə gün ananın kürəyində qalır. Bu, əqrəblər arasında qeyri-adi və qoruyucu bir davranışdır. Bəzi dişi əqrəblər çox aqressiv olur və cütləşmədən sonra erkəyi yeyə bilirlər.
Ekosistemdə rolu və faydası
Əqrəblər ekosistem daxilində qida zəncirində mühüm rol oynayır. Onlar həşəratların, xüsusilə zərərvericilərin sayının tənzimlənməsində təbii nəzarətçi kimi çıxış edir. Bu baxımdan, əqrəblər təbiətə zərər verməkdən çox fayda gətirir.
Ayrıca, onların zəhəri tibbi sahədə tədqiqat mövzusu olmuş, bəzi növlərdən əldə edilən toksinlər xərçəng və sinir sistemi xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilməyə başlanmışdır.
Əqrəbin simvolik və mədəni mənası
Qədim dövrlərdən bu günə qədər əqrəb bir çox mədəniyyətdə qorxulu, lakin eyni zamanda güclü, simvolik mənalar daşıyan canlı kimi qəbul olunub.
Misir mifologiyasında əqrəb qoruyucu bir simvol olub və tanrıçalarla əlaqələndirilib. Orta əsrlərdə isə zəhərli təbiətinə görə “ölüm və intiqam” simvolu kimi qəbul olunmuşdur.
Həmçinin astrologiyada da Əqrəb bürcü eyni adla tanınır və zəhərləyici, ehtiraslı, dərin emosional gücə malik obraz kimi təsvir edilir.
Azərbaycan faunasında əqrəb
Azərbaycan ərazisində əsasən “Mesobuthus eupeus” növünə rast gəlinir. Bu növ sarımtıl-boz rəngdə, 4-5 sm uzunluğunda və nisbətən zəhərli, lakin insan həyatı üçün ölümcül olmayan canlıdır. Əsasən aran və quru iqlimli bölgələrdə yayılıb.
Yay aylarında xüsusilə kənd evlərində, quru ot tayalarında, dağlıq ərazilərin qayalıq yerlərində və zirzəmilərdə əqrəblərə rast gəlmək mümkündür. Uşaq və yaşlılarda dişləmələrə qarşı xüsusilə diqqətli olmaq lazımdır.
Mübarizə və qorunma üsulları
Əqrəblərdən qorunmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin görülməsi faydalıdır:
- Ev ətrafının təmiz saxlanılması
- Çatların, deşiklərin bağlanması
- Geyim və ayaqqabıların çöldə saxlanmaması
- Yataq yerlərinin torpağa yaxın olmaması
- Xüsusi əqrəb əleyhinə spreylərin istifadəsi
Dişləmə baş verərsə, zərərçəkmişə ilkin yardım göstərilməli, ağrını azaltmaq və zəhərin yayılmasını ləngitmək üçün zədələnmiş nahiyə soyuq su ilə yuyulmalı və dərhal həkimə müraciət edilməlidir.
Əqrəb bioloji baxımdan qorxulu görünüşə və zəhərli xüsusiyyətlərə sahib olsa da, təbiətdəki yeri və funksiyası etibarı ilə vacib bir orqanizmdir. Onlar təkcə zərərli canlılar deyil, həm də qida balansını qoruyan, faydalı mikroorqanizmlərlə dolu sistemin vacib üzvləridir.
Simvolik anlamlarda isə əqrəb güc, qorxu, ehtiyat, sədaqət, gizlilik və intiqam kimi dual mənalar daşıyır. Bu ikiqat təbiəti ilə əqrəb həm elm, həm mədəniyyət, həm də insan psixologiyasında uzun illərdir yer tutan canlılardandır.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəzi növlərin zəhəri insan üçün ölümcül ola bilər, amma əksəriyyəti sadəcə ağrı və şişkinlik yaradır.
Ən çox rast gəlinən növ “Mesobuthus eupeus” adlı sarı əqrəbdir.
Əsasən ov və təhlükədən gizlənmək məqsədi ilə gecə aktiv olur.
Kiçik həşəratlar, hörümçəklər, bəzən digər əqrəblərlə qidalanır.
Bəli, zərərverici həşəratlarla qidalanaraq onların sayını azaldır və zəhəri tibbdə istifadə olunur.
Zəhəri sinir sisteminə təsir edir və allergik reaksiyalar yarada bilər.
Ev təmizliyi, dəliklərin bağlanması və ayaqqabıların yoxlanması vacibdir.
Orta hesabla 3-8 il arasında ömür sürürlər.
Bəli, bəzi növlər cütləşmə sonrası bir-birini yeyə bilir.
Daş altı, torpaq çatlaqları, zirzəmilər və quru ot yığınlarında gizlənirlər.
