İnsan həyatı üçün zəruri olan əsas ehtiyaclar sırasında qida ilk yerlərdə dayanır. Hər bir fərdin yaşaması, inkişafı və sağlam qalması üçün gündəlik enerji və qida maddələri ilə təmin olunması vacibdir. Bu təminatı həyata keçirən əsas kateqoriyalardan biri ərzaqdır. Ərzaq yalnız mətbəxdəki gündəlik məhsullar deyil, həm də strateji resurs, iqtisadi fəaliyyət sahəsi, milli təhlükəsizlik məsələsi və qlobal siyasətin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Ərzaq anlayışına həm insanın qidalanmasında istifadə edilən məhsullar, həm də onların istehsalı, daşınması, saxlanması və ticarəti daxil edilir.
Ərzaq təminatı sadəcə şəxsi məsələ deyil. Bu, cəmiyyətin rifahı, dövlətin sosial sabitliyi və milli təhlükəsizliyi üçün vacib komponentdir. Tarixin müxtəlif dövrlərində ərzaq çatışmazlığı səbəbindən baş verən böhranlar, aclıqlar, sosial iğtişaşlar və hətta müharibələr ərzağın sadəcə gündəlik istehlak deyil, həm də strateji amil olduğunu sübut etmişdir. Ərzaq anlayışının mahiyyətini, onun hüquqi, iqtisadi, sosial, mədəni və ekoloji tərəflərini dərindən anlamaq, bu sahədə milli siyasətin və ictimai şüurun formalaşması üçün vacibdir.
Ərzaq sözünün lüğəvi və mənşə baxımından izahı
Ərzaq sözü ərəb mənşəlidir və “qida məhsulları”, “tədarük edilən yemək” mənalarını ifadə edir. Dilimizdə ərzaq ümumi olaraq insanların və heyvanların gündəlik ehtiyac duyduğu yeyinti məhsulları deməkdir. Lüğətlərdə bu söz “yemək üçün nəzərdə tutulan və ya istifadə edilən hər cür məhsul” kimi izah olunur. Ərzaq anlayışına təbii məhsullar, konservləşdirilmiş qidalar, yarımfabrikatlar, susuzlaşdırılmış ərzaqlar və digər qida ehtiyatları daxildir.
Ərzaq anlayışı hüquqi, iqtisadi və texniki sənədlərdə daha konkret təsnifatla işlənir. Məsələn, Azərbaycanda ərzaq malları xüsusi kodlarla təsnif olunur və idxal, ixrac, gömrük və sertifikatlaşdırma proseslərində bu kateqoriya fərqli formada idarə edilir.
Ərzaq növləri və kateqoriyaları
Ərzaq məhsulları çoxsaylı növlərə bölünür. Bu bölünmə müxtəlif meyarlara əsaslana bilər. Ən ümumi təsnifat aşağıdakı kimidir:
– Təzə məhsullar: meyvə, tərəvəz, süd, yumurta, ət, balıq və sair.
– Quru ərzaqlar: un, düyü, makaron, şəkər, duz, paxlalılar.
– Konservləşdirilmiş ərzaqlar: turşular, kompotlar, balıq və ət konservləri.
– Yarımfabrikat məhsullar: donmuş xəmir, kotlet, mantı, pelmeni və s.
– Şirniyyat və qəlyanaltılar: biskvit, vafli, şokolad, quru meyvə.
– İçkilər: meyvə şirələri, süd məhsulları, mineral sular, çay, kofe.
Həmçinin ərzaq məhsulları onların mənşəyinə görə də təsnif edilir: bitki mənşəli və heyvan mənşəli. Mütəxəssislər sağlam qidalanma üçün bu növlər arasında balanslı istehlakı tövsiyə edirlər. Eyni zamanda halal ərzaq, orqanik ərzaq, GMO-suz ərzaq kimi spesifik kateqoriyalar da istehlakçıların diqqətində olan amillərdir.
Ərzaq təhlükəsizliyi və sağlamlıq
Ərzaq anlayışı ilə sıx bağlı olan mühüm mövzulardan biri ərzaq təhlükəsizliyidir. Bu anlayış həm qida məhsulunun sağlamlıq üçün təhlükə yaratmamasını, həm də əhalinin həmin ərzağa çıxış imkanını nəzərdə tutur. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hər il milyonlarla insan qida zəhərlənmələri və mikrobioloji kontaminasiya səbəbilə sağlamlığını itirir.
Ərzaq təhlükəsizliyi bir neçə mərhələdə təmin olunmalıdır: istehsal, daşınma, saxlanma, qablaşdırma və satış. Hər bir mərhələdə gigiyenik qaydalara əməl olunmaması ciddi təhlükələr yaradır. Bundan əlavə, bəzi ərzaq məhsulları saxta, müddəti keçmiş, düzgün saxlanılmayan və ya tərkibində zərərli maddələr olan formada satışa çıxarılır ki, bu da istehlakçı üçün risklidir.
Qanunvericilikdə ərzaq məhsullarının sertifikatlaşdırılması, izlənməsi və nəzarət mexanizmləri müəyyən edilib. Azərbaycan Respublikasında bu proses Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi tərəfindən həyata keçirilir.
Ərzaq və milli təhlükəsizlik
Ərzaq təkcə fərdin sağlamlığı deyil, həm də milli təhlükəsizlik məsələsidir. Əhalinin ərzaqla təminatı pozulduqda bu, sosial narazılığa, ictimai sabitliyin pozulmasına və hətta siyasi təlatümlərə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən dövlətlər strateji ərzaq ehtiyatları formalaşdırır, daxili istehsal potensialını inkişaf etdirməyə çalışır, tədarük və idxal marşrutlarını şaxələndirir.
Ərzaqla təminatın pozulması hallarında müharibə, təbii fəlakətlər, inflyasiya və pandemiya kimi hadisələr ön plana çıxır. 2020-ci ildən etibarən koronavirus pandemiyası ərzaq təhlükəsizliyinin nə qədər vacib olduğunu bir daha sübut etdi. Dünyada ərzaq qiymətləri artdı, logistika pozuldu, bəzi bölgələrdə qıtlıq baş verdi.
Azərbaycanda ərzaq təhlükəsizliyi strategiyası çərçivəsində yerli kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi, subsidiya sisteminin tətbiqi, aqroparkların yaradılması, kənd yerində məşğulluğun artırılması və kənd təsərrüfatı texnologiyalarının inkişafı kimi tədbirlər həyata keçirilir.
Ərzaq bazarı və iqtisadi təsirlər
Ərzaq məhsulları həm istehsal, həm ticarət baxımından iqtisadiyyatın əsas sütunlarından biridir. Ərzaq sənayesi geniş sektorları əhatə edir: kənd təsərrüfatı, ərzaq emalı, daşımalar, topdansatış və pərakəndə ticarət, logistika, qida təchizatı sistemləri və daha artığı.
Ərzaq qiymətləri inflyasiya göstəricilərinin hesablanmasında əsas göstəricilərdən sayılır. Ərzaq bazarındakı qiymət artımı birbaşa olaraq əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə təsir edir və sosial vəziyyəti ağırlaşdırır. Ona görə də ərzaq qiymətlərinə nəzarət, subsidiya və tənzimləmə mexanizmləri dövlət iqtisadi siyasətinin vacib komponentidir.
Əlavə olaraq, ərzaq istehsalı və ixracı ölkə üçün gəlir mənbəyidir. Məsələn, Azərbaycan nar, fındıq, xurma, meyvə-tərəvəz və buğda məhsullarının istehsalı və ixracında müəyyən mövqe qazanmışdır.
Ərzaq ehtiyatları və tədarük zənciri
Ərzaq təminatında mühüm amillərdən biri tədarük zəncirinin effektivliyidir. Bu zəncir tarladan süfrəyə qədər olan bütün mərhələləri – istehsal, daşınma, saxlanma, satış və istehlakı əhatə edir. Əgər bu zəncirin istənilən bir halqasında problem yaranarsa, bu, ümumi ərzaq sisteminə mənfi təsir göstərə bilər.
Ərzaq ehtiyatlarının düzgün idarə olunması üçün dövlətlər strateji anbarlar yaradır. Bu anbarlar adətən buğda, şəkər, yağ, un, düyü, konserv və duz kimi əsas məhsulları ehtiva edir. Belə ehtiyatlar qıtlıq dövründə bazara müdaxilə edərək qiymət artımının qarşısını almağa və sosial sabitliyi qorumağa imkan verir.
Ərzaq və qida mədəniyyəti
Ərzaq anlayışı yalnız maddi deyil, həm də mədəni xarakter daşıyır. Hər bir xalqın mətbəxi, qida vərdişləri, yemək ritualları və ərzaq məhsullarının hazırlanma üsulları onun milli kimliyinin bir hissəsidir. Azərbaycan mətbəxi zəngin ərzaq çeşidləri, təbii məhsullardan istifadəsi və dad müxtəlifliyi ilə seçilir. Plov, bozbaş, dolma, piti kimi milli yeməklərimiz birbaşa ərzaq mədəniyyətimizlə bağlıdır.
Eyni zamanda halal ərzaq istehsalı, orqanik məhsullara yönəli maraq, yerli məhsulların dəstəklənməsi kimi tendensiyalar həm sağlamlıq, həm milli mədəniyyətin qorunması baxımından müsbət haldır.
Ərzaq israfı və sosial məsuliyyət
Dünyada hər il milyonlarla ton ərzaq məhsulu israf edilir. Bu, həm iqtisadi, həm sosial, həm də ekoloji baxımdan böyük itkidir. Ərzaq israfı təkcə əhalinin şüursuz davranışı ilə deyil, həm də məhsulun yığılması, saxlanması və daşınması zamanı baş verən itkilərlə bağlıdır.
Beynəlxalq təşkilatlar ərzaq israfını azaltmaq üçün maarifləndirmə kampaniyaları, təkrar istifadə proqramları, sosial mətbəxlər və yardım fondları yaradır. Azərbaycanda da bu istiqamətdə sosial təşəbbüslər genişlənməkdədir. İstifadəyə yararlı, lakin satış üçün yararsız sayılan ərzaqların sosial ehtiyaclı insanlara çatdırılması humanist yanaşmanın göstəricisidir.
Ərzaq və gələcək çağırışlar
İqlim dəyişikliyi, əhali artımı, torpaq və su resurslarının azalması gələcəkdə ərzaq təminatını ciddi şəkildə təhlükə altına ala bilər. Bu səbəbdən innovativ texnologiyalara əsaslanan kənd təsərrüfatı, suya qənaətli sistemlər, dayanıqlı istehsal və bio-ərzaqların inkişaf etdirilməsi vacib hesab olunur.
Bundan əlavə, urbanizasiya və qlobal pandemiyalar kimi hallar tədarük zəncirini zəiflədə, bazar balansını poza bilər. Ərzaq sahəsində texnoloji yeniliklərə, dövlət siyasətinə və ictimai şüura əsaslanan kompleks yanaşmalar bu çağırışlara cavab vermək üçün əsas şərtdir.
Ərzaq anlayışı insan həyatının, iqtisadiyyatın, sağlamlığın və təhlükəsizliyin təməlini təşkil edən strateji və mədəni dəyərə malik bir sahədir. Hər bir fərd və cəmiyyət üçün ərzağın keyfiyyəti, əldə olunması, qorunması və düzgün istifadə olunması həyati əhəmiyyət kəsb edir. Ərzaqla bağlı siyasət, istehsal və istehlak zənciri, sosial məsuliyyət və maarifləndirmə prosesləri bu sahənin davamlılığını və cəmiyyətin rifahını təmin edir. Sağlam və təhlükəsiz ərzaq mühitinin yaradılması yalnız dövlətin deyil, hər bir vətəndaşın gündəlik məsuliyyətidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ərzaq insanın qidalanması üçün istifadə etdiyi təbii və emal olunmuş yeyinti məhsullarıdır. Bu anlayış həm gündəlik istehlak mallarını, həm də onların saxlanması və təchizatı proseslərini əhatə edir.
Ərzaq təhlükəsizliyi əhalinin sağlam və keyfiyyətli qida məhsullarına davamlı çıxışını təmin edən sosial və iqtisadi sistemdir. Buraya qida gigiyenası, nəzarət mexanizmləri və sertifikatlaşdırma da daxildir.
Meyvə, tərəvəz, ət, süd məhsulları, dənli bitkilər, paxlalılar, konservlər, quru məhsullar və içkilər ərzaq kateqoriyasına daxildir.
Ərzaq ehtiyatları təbii fəlakət, müharibə və ya qıtlıq zamanı istifadə olunmaq üçün saxlanılan strateji qida ehtiyatlarıdır. Onlar dövlət tərəfindən idarə olunur.
Tələbat qədər alış-veriş etmək, artıq yeməyi saxlamaq, təkrar istifadə yollarına yönəlmək və maarifləndirici tədbirlər israfın qarşısını almağa kömək edir.
Ərzaq məhsullarının təhlükəsiz və keyfiyyətli olduğunu sübut edən rəsmi sənədlərlə təsdiqlənməsi prosesidir. Bu, həm istehsalçı, həm də istehlakçı üçün qoruyucu rol oynayır.
Genetik modifikasiya olunmuş ərzaqlar haqqında elmi müzakirələr davam edir. Bəzi ölkələrdə onların istifadəsi məhduddur, bəzilərində isə qanuni və tənzimlənmişdir.
Kimyəvi gübrə və pestisidlərdən istifadə olunmadan təbii şəkildə istehsal edilən ərzaq məhsullarıdır. Daha sağlam və ekoloji baxımdan üstün sayılır.
İqlim dəyişiklikləri, logistika problemləri, tələb və təklif balansı, inflyasiya və dünya bazarındakı dəyişikliklər ərzaq qiymətlərinə təsir göstərir.
Azərbaycanda ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı ilə əsasən Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) məşğuldur. Agentlik ərzaq məhsullarına nəzarəti həyata keçirir və ictimai maarifləndirmə ilə məşğuldur.
