Dini kimliklər cəmiyyətlərin tarixində mühüm rol oynayır və bu kimliklər yalnız ibadət formalarına deyil, həm də sosial münasibətlərə, mədəniyyətə, siyasətə və gündəlik həyata təsir göstərir. İslamın zəngin təriqət sistemləri içərisində xüsusi yer tutan və çox zaman anlaşılmazlıqlarla qarşılanan icmalardan biri də Ələvilərdir. Ələvilər adətən şiəliklə əlaqələndirilir, lakin onların inanc sistemi, mərasimləri və dini liderlik strukturu ənənəvi şiə məktəblərindən fərqli və özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Tarix boyunca müxtəlif regionlarda təqiblərə, ittihamlara və yanlış anlaşılmalara məruz qalmış bu dini-sosial cəmiyyət haqqında hərtərəfli və balanslı məlumat təqdim etmək, yalnız akademik maraq üçün deyil, həm də dini və etnik dözümlülüyün formalaşdırılması baxımından vacibdir.
Ələvilər yalnız dini bir məzhəb kimi deyil, eyni zamanda mədəni və fəlsəfi bir hərəkat kimi də təhlil olunur. Onların dünya görüşü, həyat fəlsəfəsi və ibadət formaları İslamın müxtəlif qatlarını sintez edən bir anlayış üzərində qurulmuşdur. Bu səbəbdən Ələvilik sadəcə dini mənsubluq deyil, həm də mənəvi və mədəni kimlik kimi çıxış edir. Ələvilərin kimliyini formalaşdıran amillər arasında Həzrət Əliyə sevgi, imamət ideologiyası, batini təfsir, insan sevgisi və sosial ədalət anlayışları ön planda yer alır.
Ələviliyin mənşəyi və tarixi inkişafı
Ələviliyin kökləri İslamın ilk illərinə, daha dəqiq desək, Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonrakı dövrdə baş verən siyasi və dini parçalanmalara gedib çıxır. Həzrət Əli və onun tərəfdarları, peyğəmbər ailəsinin (Əhli-beytin) İslam cəmiyyətinin rəhbərliyinə haqqı olduğunu iddia edirdilər. Bu iddia zamanla yalnız siyasi deyil, həm də mənəvi və dini xarakter daşımağa başladı. Beləcə Əhli-beyt sevgisinə və imamət inancına əsaslanan bir təlim formalaşdı. Ələvilik bu təlimin xalq arasında yayılmış, daha mistik və folklorik təzahürüdür.
Tarixi mənbələr Ələvilərin formalaşmasında Xəlifə Həzrət Əlinin və ondan sonrakı on iki imamın şəhadətinin və əzablı həyatlarının böyük təsiri olduğunu göstərir. Bu təsirlər daha sonra sufilik və türk-müsəlman inancları ilə qaynayıb-qarışaraq Ələvilik formasını aldı. Xüsusilə Səfəvilər dövründə Ələvilik ilə şiəlik arasındakı əlaqələr gücləndi, lakin sonrakı dövrlərdə Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər kəskin şəkildə dəyişdi və Ələvilər təzyiqlərə məruz qaldılar.
Ələvilərin coğrafi yayılması
Ələvilər əsasən Türkiyə, Suriya, Livan və İraqda yaşayırlar. Ən böyük Ələvi icması Türkiyədə yerləşir. Anadolu bölgəsində, xüsusilə Malatya, Tunceli, Hatay, Sivas, Adıyaman, Maraş, Tokat, Çorum, Erzincan və digər şəhərlərdə böyük Ələvi əhali vardır. Suriya Ələviləri isə fərqli xüsusiyyətlərə malik olub daha çox siyasi aspektləri ilə tanınır və Suriya rejimində yüksək təmsilçiliklə seçilirlər. Azərbaycanda isə Ələvilər geniş miqyasda yayılmasa da, şiəlik və bəzi sufi təriqətlər vasitəsilə onların inanc sisteminə bənzər elementlərə rast gəlinir.
Diaspora şəraitində – Almaniya, Niderland, İsveç və digər Avropa ölkələrində yaşayan Ələvi icmaları da öz dini və mədəni kimliklərini qorumağa çalışırlar. Bu icmalar Avropada dini plüralizm çərçivəsində təşkilatlanmış, mədəni mərkəzlər və ibadət evləri (Cemevleri) qurmuşlar.
Ələvi inanc sisteminin əsas xüsusiyyətləri
Ələvilərin inanc sistemi İslamın bəzi əsas prinsipləri ilə səsləşsə də, çoxsaylı fərqli cəhətləri ilə seçilir. Onların dini dünyagörüşü batini, yəni daxili mənaya əsaslanan izahlarla zəngindir. Ələvilər Qurani-Kərimin zahiri yox, batini anlamlarına üstünlük verirlər. Rəsmi fiqh (İslam hüququ) qaydalarından çox, mənəvi və əxlaqi prinsiplərə əsaslanırlar.
Ələvilikdə üç əsas prinsip mövcuddur: Həqq, Yol və Can. Bu, onların Tanrı anlayışı, peyğəmbər sevgisi və insanlıq dəyəri üzərində qurulmuş fəlsəfələrini ifadə edir. Ələvilərdə Tanrı anlayışı daha çox mistik, təsəvvüfi və simvolikdir. Onlar Tanrını birbaşa ibadətlə deyil, insan sevgisi və mənəvi saflaşma ilə tanımağa çalışırlar.
Ələvilərin inanc sistemində Həzrət Əliyə və on iki imama xüsusi sevgi və ehtiram göstərilir. İmam Hüseynin Kərbəla faciəsində şəhid olması Ələvi dünyagörüşünün mərkəzi hadisələrindən biridir və bu faciə hər il Məhərrəm ayında yas mərasimləri ilə yad olunur. Onlar İmam Hüseyni zülmə qarşı dirənişin və ədalətin simvolu kimi qəbul edirlər.
Ələvi ibadət formaları və ritualları
Ələvilərin ibadəti klassik sünni və şiə formalarından fərqlənir. Onlar məscidlərdə deyil, Cemevi adlı məkanda ibadət edirlər. Cemevi yalnız ibadət yeri deyil, həm də sosial, mədəni və mənəvi toplantıların keçirildiyi mərkəzdir. Burada həm dua edilir, həm musiqi (saz çalınır), həm də ictimai məsələlər müzakirə olunur.
Ələvi ibadətində Cem mərasimi əsas rituallardan biridir. Bu mərasimdə “Dede” və ya “Pir” adlı dini lider rəhbərlik edir. Cem zamanı 12 xidmətçi (On İki İmamı simvolizə edən şəxslər) öz funksiyalarını yerinə yetirir. İbadət zamanı sazla ilahilər (nefeslər), mərsiyələr oxunur, birlikdə dua edilir. Rəqs (semah) də bu mərasimlərdə mühüm yer tutur. Bu, ruhun Tanrıya doğru dönüşünü və kainatın ahəngini simvolizə edən dini hərəkətlər silsiləsidir.
Ələvilərdə oruc da fərqlidir. Onlar Məhərrəm ayında 12 gün oruc tuturlar və bu oruc İmam Hüseynin şəhadətinə həsr olunur. Əlavə olaraq, onlarda bəzi bayramlar – Novruz və Hızır bayramı xüsusi qeyd olunur.
Ələvilərdə ruhani struktur və toplumdaxili münasibətlər
Ələvi icmasında ruhanilər “Dede”, “Pir”, “Rehber” adlanır və bu şəxslər dini biliklərə, nəslə və təcrübəyə görə seçilir. Onların funksiyası yalnız dini ritualları idarə etmək deyil, həm də ictimai nizama nəzarət, mübahisələrin həlli, ailə münasibətləri və əxlaqi prinsiplərin qorunmasıdır. Ələvilərdə dini liderlik nəsillə ötürülür və bu, “ocak sistemi” adlanır.
Ələvi cəmiyyətində qadının yeri nisbətən bərabərdir. Cem mərasimlərində qadınlar və kişilər bir yerdə iştirak edirlər. Bu, klassik İslam anlayışlarında nadir rast gəlinən xüsusiyyətlərdəndir və Ələvilərin sosial münasibətlərdə nisbətən daha liberal və açıq fikirli olduqlarını göstərir.
Ələvilik və sufilik
Ələvilik ilə sufilik arasında dərin bağlılıqlar var. Hər iki cərəyan mistik və batini yanaşmalara üstünlük verir, zahiri ibadətdən çox mənəvi paklığa və daxili kamala yönəlir. Hacı Bəktəş Vəli Ələviliklə sufilik arasında körpü funksiyası görmüş böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Onun təlimləri Ələvi fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Eyni zamanda Yunus Əmrə, Pir Sultan Abdal kimi sufi-şairlərin əsərləri Ələvi icmaları üçün müqəddəs mənbə statusundadır.
Ələvilərə qarşı ayrı-seçkilik və müasir problemlər
Tarix boyu Ələvilər təqiblərə, yanlış anlaşılmalara və siyasi qadağalara məruz qalıblar. Xüsusilə Osmanlı dövründə “sapqın” elan edilərək qətliamlara məruz qalan bu icma uzun müddət öz kimliyini gizləməyə məcbur olub. Müasir dövrdə də, xüsusilə Türkiyədə bəzən dövlət siyasətində, təhsil sistemində və din xidmətlərində Ələvilərə qarşı bərabərsizlik halları müşahidə olunur.
Son illərdə Ələvi təşkilatları öz hüquqlarını tələb edir, Cemevlerinin rəsmi ibadət yeri kimi tanınmasını, dini təhsil və təbliğat imkanlarının genişləndirilməsini, təhsil sistemində Ələviliklə bağlı təhriflərin aradan qaldırılmasını istəklər siyahısına daxil edirlər. Bəzi addımlar atılsa da, bu sahədə tam bərabərlik hələ təmin olunmayıb.
Ələvilər İslam dünyasının zəngin və çoxqatlı mənəvi xəritəsində özünəməxsus yer tutan, dərin tarixi, fəlsəfi və mədəni köklərə malik olan bir cəmiyyətdir. Onların həyat fəlsəfəsi sevgi, ədalət, mənəvi saflaşma və insanı Tanrıya yaxınlaşdırmaq üzərində qurulmuşdur. Ələvilərin dini baxışları, sosial strukturları və ibadət formaları İslamın çoxsəsli təbiətini nümayiş etdirir. Cəmiyyətdə dini və mədəni fərqliliklərə hörmət, dialoq və anlayış ruhunda yanaşma həm dini plüralizmin inkişafı, həm də ümumi sosial harmoniyanın qurulması baxımından vacibdir. Ələviləri anlamaq, sadəcə bir dini qrup haqqında bilik sahibi olmaq deyil, eyni zamanda insanlığın ortaq mənəvi mirasını tanımaq və onunla birgə yaşamağın yolunu öyrənməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ələvilər İslamın şiə mənşəli, amma özünəməxsus mistik və mədəni xüsusiyyətlərə malik dini icmasıdır. Onlar Həzrət Əliyə və Əhli-beytə dərin sevgi bəsləyir, batini təfsirlərə üstünlük verirlər.
Ələvilik şiəliyə yaxın olsa da, ondan fərqli olaraq sufizm və türk xalq inancları ilə qarışmış, daha batini və ritmik ibadət sisteminə malik müstəqil bir təlimdir.
Əsasən Türkiyə, Suriya, Livan və İraqda yayılıblar. Avropada da böyük Ələvi diasporası vardır. Türkiyənin Anadolu bölgəsində daha çox rast gəlinir.
Əksər Ələvilər ibadət məqsədilə məsciddən yox, Cemevindən istifadə edirlər. Cemevi həm ibadət, həm də mədəni və sosial funksiyaları olan məkandır.
Ələvilər On İki İmamı müqəddəs sayır, onların hər birinə sevgi və ehtiram bəsləyirlər. İmam Hüseynin şəhadəti onların dini kimliyində xüsusi yer tutur.
Ələvilər Məhərrəm ayında 12 gün oruc tutur. Bu oruc İmam Hüseyn və Kərbəla şəhidlərinin xatirəsinə həsr olunur və iftar mərasimləri ilə müşayiət olunur.
Ələvi cəmiyyətində qadın və kişi bərabər statusa malikdir. Qadınlar Cem mərasimlərində kişilərlə birlikdə iştirak edir və ictimai həyatda fəal yer tutur.
Bəli. Ələvilər özlərini İslamın bir qolu sayırlar. Onlar Qurani-Kərimi qəbul edir, amma onu batini mənada şərh edirlər.
Əsas dini liderlər “Dede”, “Pir” və “Rehber” adlanır. Bu şəxslər dini biliklərə və nəsil əlaqəsinə görə seçilir və cem mərasimlərini idarə edirlər.
Ələvilərin fərqli ibadət formaları, siyasi mövqeləri və tarixi yanlış anlaşılmalar səbəbindən onlar zaman-zaman ayrı-seçkilik və təzyiqlərə məruz qalmışlar. Bu gün onların hüquqları uğrunda mübarizə davam edir.
