Azərbaycan tarixində milli kimliyin formalaşması, maarifçiliyin yayılması və müasir siyasi düşüncənin təşəkkülü istiqamətində mühüm iz buraxmış şəxsiyyətlər sırasında Əli bəy Hüseynzadənin yeri müstəsnadır. O, təkcə bir alim, publisist və rəssam kimi deyil, həm də ideoloq, filosof, siyasətçi və ictimai xadim olaraq türklük, islam və müasirlik ideyalarının sistemləşdirilməsində, Türk dünyasının intellektual dirçəlişində əsas simalardan biri kimi tanınır. Onun fəaliyyəti və yaradıcılığı Azərbaycanın, ümumiyyətlə Türk dünyasının XX əsrin əvvəllərində keçdiyi mürəkkəb ictimai-siyasi prosesləri anlamaq baxımından nadir və dəyərli mənbədir.
Əli bəy Hüseynzadə öz dövrünü qabaqlayan ideyaları, çoxşaxəli fəaliyyəti və dərin düşüncələri ilə həm zamanının, həm də gələcəyin adamı olmuşdur. Onun ideoloji fikirləri müasir Azərbaycanın siyasi şüurunda, xüsusilə milli dövlətçiliyin əsaslarının formalaşmasında mühüm yer tutur. Əli bəyin Türkçülük fəlsəfəsi, İslamla bağlı baxışları və Avropa mədəniyyəti ilə inteqrasiya fikirləri bu gün də aktualdır və araşdırılmağa, mənimsənilməyə davam edir.
Əli bəy Hüseynzadənin həyatı və mənşəyi
Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü ildə Azərbaycanın Bakı quberniyasının Salyan qəzasında, müasir Tiflis şəhəri yaxınlığında dünyaya gəlmişdir. O, tanınmış din xadimi olan Seyid Hüseyn Əfəndinin ailəsində anadan olmuşdu. Ailəsinin elmi və dini mühitə bağlılığı Əli bəyin intellektual inkişafında mühüm rol oynamışdır. O, ilk təhsilini atasının vasitəsilə alaraq dini və şəriət elmlərini öyrənmiş, sonra isə Tiflis və Bakıda dünyəvi təhsil alaraq rusca mükəmməl danışmağa başlamışdır.
Daha sonra o, Peterburq Universitetinin təbiət fakültəsinə daxil olmuş və burada yüksək səviyyəli elmi biliklərə yiyələnmişdir. Tibb elminə olan marağı onu bu sahədə ixtisaslaşmağa sövq etmiş və o, uzun müddət həkim kimi çalışmışdır. Eyni zamanda fəlsəfə, ədəbiyyat, hüquq və incəsənət sahələrinə olan marağı onu çoxcəhətli bir maarifçi və alim şəxsiyyət kimi formalaşdırmışdır.
Maarifçilik fəaliyyəti və intellektual təşəbbüsləri
Əli bəy Hüseynzadənin intellektual fəaliyyəti maarifçiliklə sıx bağlı idi. O, Azərbaycan və ümumilikdə Qafqaz müsəlmanlarının Avropa təhsili almasına, dünyəvi düşüncəyə yiyələnməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Onun fikrincə, xalqın tərəqqisi təhsilin, elmin və texnologiyanın inkişafı ilə mümkündür. Buna görə də o, öz əsərlərində maarifin yayılmasını, qadınların təhsil almasını, milli məktəblərin yaradılmasını, Avropa ilə fikir mübadiləsini təbliğ edirdi.
Onun “Füyuzat” jurnalı vasitəsilə yaydığı fikirlər maarifçi baxışların cəmiyyətə təsirində əsas vasitəyə çevrilmişdi. Füyuzat məktəbi Əli bəyin təşəbbüsü ilə yaradılmış və qısa müddətdə Şərq aləmində nüfuzlu ideoloji platforma olmuşdu. Burada nəşr olunan məqalələr, ədəbi nümunələr, siyasi təhlillər geniş auditoriyaya çatdırılır və milli özünüdərkin güclənməsinə xidmət edirdi.
Türkçülük, İslamçılıq və Müasirlik ideologiyası
Əli bəy Hüseynzadənin ideoloji fəaliyyətində əsas konsepsiya “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” şüarı ətrafında cəmlənirdi. Bu fikir onun 1904-cü ildə yazdığı və sonrakı dövrlərdə daha da inkişaf etdirdiyi konseptual çərçivədir. Əli bəy bu yanaşma ilə milli kimliyin qorunmasını, dinin əxlaqi və mədəni dayaqlardan biri kimi saxlanmasını və eyni zamanda Avropa elmi-texniki inkişafından geri qalmamağı əsas hədəf kimi müəyyənləşdirmişdi.
Türkçülük ideyasında o, yalnız etnik kimlik deyil, ortaq dil, tarix və mədəniyyətin önəmini vurğulayırdı. İslamçılıq isə onun üçün dini deyil, mənəvi, əxlaqi və sosial birlik vasitəsiydi. Müasirlik isə o dövrün Avropa sivilizasiyası ilə ayaqlaşmaq, təhsildə, sənayedə və cəmiyyət idarəçiliyində islahatlara açıq olmaq demək idi. Bu üçlük Əli bəyin ideoloji sistemində bir-birini tamamlayan, bir-birindən ayrı düşünülsə nəticə verməyəcək sütunlar kimi qəbul olunurdu.
Füyuzat jurnalı və mətbuatdakı fəaliyyəti
Əli bəy Hüseynzadənin ictimai fikrə təsirində əsas vasitələrdən biri də mətbuat olmuşdur. Onun təsis etdiyi “Füyuzat” jurnalı 1906–1907-ci illərdə nəşr olunmuş, lakin qısa müddət ərzində geniş yayılmışdır. Bu jurnal Qafqazda və ümumilikdə müsəlman Şərqində azad sözün, milli düşüncənin və elmi-mədəni maarifçiliyin tribunası olmuşdur.
“Füyuzat” jurnalında Əli bəyin özü ilə yanaşı, Əhməd bəy Ağaoğlu, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və digər milli düşüncəli ziyalılar da çıxış edirdilər. Əli bəy bu jurnal vasitəsilə Qərb dünyasının ideyalarını Şərqə tanıdır, eyni zamanda milli ruhu qorumağa çağırırdı. Onun qələmi təkcə publisistik deyil, həm də fəlsəfi, elmi və bədii gücə malik idi.
Siyasi fəaliyyəti və Müsavatla əlaqələri
Əli bəy Hüseynzadə təkcə bir ideoloq və publisist deyil, həm də siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuş şəxsiyyət idi. O, Müsavat Partiyasının formalaşmasında və ideoloji istiqamətinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynamışdı. Müsavatçılıq Əli bəyin “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” ideyasını öz əsas fəlsəfəsinə çevirmiş və onun prinsipləri əsasında dövlətçilik modeli formalaşdırmağa çalışmışdı.
Əli bəy Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə sıx əməkdaşlıq etmiş, onun siyasi dünyagörüşünün formalaşmasında bilavasitə təsir göstərmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması prosesi və həmin dövrün ideoloji əsasları da onun təsirindən kənarda deyildi. Əli bəyin ideyaları bu gənc dövlətin milli kimlik, din, dil və mədəniyyət sahəsində atdığı addımlarda əks olunmuşdu.
Əli bəyin rəssamlıq fəaliyyəti
Az tanınan, lakin əhəmiyyətli sahələrdən biri də Əli bəy Hüseynzadənin rəssamlıq fəaliyyətidir. O, təbiət və portret janrlarında uğurlu əsərlər yaratmış, müxtəlif mədəni motivləri rəssamlıq dili ilə ifadə etmişdir. Onun bu fəaliyyəti yalnız estetik zövq məsələsi deyil, həm də onun mənəvi dünyasının və insan təfəkkürünün incəliklərini göstərən vasitə kimi dəyərləndirilir.
Əli bəyin hazırladığı bəzi illüstrasiyalar və rəsmlər onun fəlsəfi düşüncəsinin təsviri təzahürüdür. Onun bu sahədəki fəaliyyəti Azərbaycanda milli rəssamlıq məktəbinin inkişafına da müəyyən təsir göstərmişdir.
Əli bəy Hüseynzadənin irsi və müasir dövrdə əhəmiyyəti
Əli bəy Hüseynzadənin irsi bu gün də aktuallığını qoruyur. Onun ideyaları müasir Azərbaycanın milli kimlik anlayışının, dövlətçilik düşüncəsinin və mədəni inkişaf modelinin formalaşmasında əsas istinad mənbələrindən biri kimi çıxış edir. Onun düşüncə sistemi klassik ənənəyə söykənən, lakin Avropa təfəkkürü ilə sintez olunan milli-modern bir model kimi dəyərləndirilir.
Bu gün Azərbaycanda onun adına təhsil müəssisələri, küçələr, elmi konfranslar və nəşrlər mövcuddur. Onun əsərləri yenidən nəşr olunur, müxtəlif dillərə tərcümə edilir və gənc nəsillərə tanıdılır. Əli bəyin adını yaşatmaq sadəcə bir xatirə işi deyil, həm də onun fikirlərini dərk edib həyata keçirmək və milli inkişafın bir parçası kimi görmək deməkdir.
Əli bəy Hüseynzadə yalnız bir dövrün yox, bütöv bir ideoloji xəttin təməlini qoymuş, Azərbaycan xalqının milli şüurunun oyanmasında, cəmiyyətin maariflənməsində və dövlətçilik təfəkkürünün formalaşmasında əvəzsiz rol oynamış şəxsiyyətdir. Onun “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” ideyası bu gün də öz aktuallığını qoruyur və bu prinsip əsasında cəmiyyətimizin inkişafı istiqamətində ciddi düşüncələrə və planlara ehtiyac vardır. Əli bəyin ideoloji irsi yalnız keçmişin izi kimi deyil, gələcəyə yol göstərən mayak kimi qəbul edilməlidir. O, müasir Azərbaycan kimliyinin mənəvi qurucularından biri kimi tarixdə əbədi yerini almışdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan və Türk dünyasında tanınan maarifçi, publisist, ideoloq, rəssam və siyasətçidir. O, “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” ideyasının müəllifi və Füyuzat məktəbinin qurucusudur.
Onun əsas ideyası türklüyün, islamın və müasirliyin sintez olunması ilə milli kimlik və inkişafın təmin edilməsidir.
“Füyuzat” Əli bəyin rəhbərliyi ilə nəşr olunmuş milli-ideoloji jurnal idi. O, Şərqdə modern düşüncənin və milli oyanışın əsas tribunalarından biri olmuşdur.
O, publisistika, siyasət, maarifçilik, təbabət, rəssamlıq və ideoloji fəlsəfə sahələrində fəaliyyət göstərmişdir.
Bu ideya Türk xalqının öz köklərinə bağlı qalaraq islam mənəviyyatını qoruması və Avropa mədəniyyətinə uyğunlaşaraq müasir dünya ilə ayaqlaşması məqsədini daşıyırdı.
Bəli, o, Müsavat Partiyasının ideoloji əsaslarının formalaşmasında mühüm rol oynamış və bu partiyanın əsas ideoloqlarından biri olmuşdur.
Əli bəy təbiət və portret janrında əsərlər yaratmış, həmçinin simvolik və fəlsəfi motivli rəsmlərlə də məşğul olmuşdur.
Onun əsərləri nəşr edilir, adına təhsil və mədəniyyət ocaqları yaradılıb, ideyaları akademik və ictimai müzakirə mövzusudur.
Birbaşa icra strukturlarında olmasa da, Əli bəyin ideyaları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin quruluş fəlsəfəsinə böyük təsir göstərmişdir.
Onun haqqında akademik monoqrafiyalar, “Füyuzat” jurnalının arxiv materialları, müxtəlif elmi tədqiqatlar və ictimai tədbirlər vasitəsilə ətraflı məlumat almaq mümkündür.
