Əlehqaz: Etimologiyası, Aspektləri, Dəyəri

Hər bir xalqın tarixində, mədəniyyətində və gündəlik həyatında xüsusi anlam daşıyan sözlər və anlayışlar vardır. Bəziləri xalq şüurunda, el arasında dildən-dilə keçərək nəsillərdən nəsillərə ötürülür, bəziləri isə daha çox məhdud dairədə, müəyyən məkanlarda və situasiyalarda istifadə olunur. “Əlehqaz” sözü də bu qəbildəndir – həm arxaikliyi, həm də məna dərinliyi ilə diqqət çəkir. Azərbaycan dilində rast gəlinən, lakin gündəlik ünsiyyətdə az işlədilən bu söz xalqın mədəni yaddaşında, folklorunda, bəzi bölgələrdə isə məişətdə hələ də canlılığını qoruyur. Onun mənşəyi, tarixi, işlənmə formaları, məna çalarları, mədəni və sosial aspektləri üzərində dayanmaq həm dilin zənginliyini, həm də milli-mənəvi irsimizin qorunmasını göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir.

Əlehqaz təkcə bir məişət və ya terminoloji söz deyil, həm də qədim inanc və etiqad sistemlərinin, ənənəvi münasibətlərin, sosial münasibətlərdəki davranış normalarının ifadəsidir. Çox zaman bu tip sözlər yalnız məişət hadisəsini və ya vəziyyəti deyil, xalqın həyat fəlsəfəsini, dünyagörüşünü, yaşam tərzini də ehtiva edir. Əlehqazın məna yükünü və işlənmə arealını anlamaq üçün onun tarixi, leksik və semantik təhlilini, həmçinin xalq yaddaşında və çağdaş dövrdəki yerini nəzərdən keçirmək vacibdir.

Əlehqaz Sözünün Etimologiyası və Mənası

Əlehqaz sözü azərbaycan dilinin qədim qatlarına aid edilən, əsasən kənd məişətində, bəzi bölgələrin şivə və dialektində rast gəlinən leksik vahiddir. Lüğəvi baxımdan əlehqaz “qadağa”, “tədbir”, “hiylə”, “təhlükə”, “təhdid”, “maneə” kimi mənaları özündə cəmləşdirir. Bəzi hallarda “əlehqaz” sözünə bir işin qarşısını almaq üçün atılan addım, kənar təsirdən qorunmaq üçün edilən hərəkət və ya tədbir də deyilir. Sözün kökləri, ehtimal ki, ərəb və fars dillərindəki “ələh” (əleyh, yəni “qarşı”, “əleyhinə”) və qədim türkcədəki “qaz” (maneə, problem, hadisə) komponentlərinin birləşməsi nəticəsində formalaşıb.

Əlehqaz ifadəsi klassik Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq arasında, xüsusilə yaşlı nəsil arasında istifadə olunur. Bəzən bir hadisənin və ya davranışın qarşısını almaq üçün deyiləndə, bəzən də bir işin pozulması və ya alınmaması halında işlədilir. Məsələn, “işin əlehqaz oldu” dedikdə, “işin düz gəlmədi, alınmadı, nəsə maniə oldu” kimi bir mənanı bildirir.

Tarixi Köklər və Sosial Mənzərə

Əlehqaz sözünün tarixi, Azərbaycan xalqının qədim sosial və məişət həyatında özünü göstərir. Xüsusilə kənd cəmiyyətlərində, ailə münasibətlərində, birgə əmək fəaliyyəti, eləcə də adət-ənənələr sistemində əlehqaz motivləri tez-tez rast gəlinir. Keçmişdə insanlar uğur və bəxtsizlik, alın yazısı və taleyin dönməsi ilə bağlı çoxsaylı inanclara sahib olub. Hər hansı bir işin, niyyətin uğurlu alınmaması, bir maneə və ya gözlənilməz hadisənin baş verməsi halları “əlehqaz” anlayışı ilə izah edilirdi.

Əlehqaz eyni zamanda el arasında bəzən sehr, göz-nəzər, pis baxış, bəddua kimi fövqəltəbii səbəblərlə də əlaqələndirilirdi. İnsanlar düşünürdülər ki, uğur gətirməyən bir işin kökündə gizli bir qüvvə, pis niyyət və ya qara qüvvələrin müdaxiləsi dayana bilər. Belə hallarda “əlehqaz oldu” ifadəsi işlədilir, yəni işdə nəsə uğursuzluq, bədbəxtlik, səbəbi bilinməyən bir maneə baş verdi.

Leksik və Semantik Təhlil

Əlehqaz Azərbaycan dilinin leksik təbəqəsində arxaik, lakin eyni zamanda emosional və obrazlı ifadə forması kimi qorunub saxlanılır. Bu söz, əsasən, mənfi məna daşıyır və həyatdakı gözlənilməz, nəzarət olunmayan, insan iradəsindən asılı olmayan hadisələri təsvir edir. Əlehqaz ifadəsinin semantik spektri çoxşaxəlidir:
– Bəzi hallarda “qara baxış”, “pis göz”, “bəd nəzər”
– Bəzən “uğursuzluq”, “bəxtsizlik”, “işin pozulması”
– Bir sıra hallarda isə “qəsd”, “təxribat”, “birinin planını pozmaq üçün atılmış addım” mənasında işlədilir.

Bu sözlə bağlı ifadələr, atalar sözləri, folklor nümunələri də kifayət qədər zəngindir. Dilin obrazlılıq imkanlarını artıran bu tip leksik vahidlər, xüsusilə bədii ədəbiyyatda, xalq danışığında, dialekt və şivələrdə hələ də yaşamaqdadır.

Folklorda və Xalq Danışığında Əlehqaz

Azərbaycan xalq folklorunda, xüsusilə nağıllar, rəvayətlər, dastanlar və atalar sözlərində əlehqaz motivlərinə tez-tez rast gəlinir. Folklor mətnlərində uğur və uğursuzluq, bəxtin dönməsi, qara baxış və ya gizli düşmənçilik motivləri geniş yayılmışdır. “Əlehqaz oldu” ifadəsi əsasən qəhrəmanın qarşısına çıxan gözlənilməz maneə, düşmən hiyləsi və ya pis niyyətli bir şəxsin hərəkəti kimi təqdim olunur. Nağıllarda bəzən baş qəhrəmanın yolunda əlehqaz – yəni, fövqəltəbii bir qüvvə, cadugər, və ya yaman bir hadisə qarşısını kəsir və qəhrəman yalnız müdriklik, dualar və ya saf niyyətlə bu maneəni dəf edə bilir.

El danışığında isə əlehqaz gündəlik həyatda rast gəlinən və insanların təsir edə bilmədiyi mənfi hallar üçün işlədilir. Məsələn, ailədə, işdə, sosial münasibətlərdə, xüsusilə yaşlı nəsil arasında bu ifadəyə tez-tez rast gəlinir.

Əlehqaz və Adət-Ənənələr

Əlehqaz motivi Azərbaycan xalqının adət-ənənə və mərasimlərində də əks olunur. Toyda, nişanda, yeni evə köçəndə və ya yeni işə başlayanda insanlar bəzən qoruyucu tədbirlər görür, müxtəlif rituallar və dualar vasitəsilə əlehqazın – yəni, uğursuzluğun, bəd baxışın qarşısını almağa çalışırlar. Qədimdən gələn inanclara görə, “əlehqaz düşməsin” deyə müxtəlif talismanlar, oxunmuş su, duz, kəhrəba və sair qoruyucu vasitələrdən istifadə olunub. Hətta bəzən uşaqların və yeni gələnlərin üstünə duz səpmək, pis nəzərin və əlehqazın qarşısını almaq üçün geniş yayılmış adət olub.

Ailə böyükləri, nənə-babalar yeni bir iş, səfər, əkin və ya başqa bir plan qarşısında “nə olur-olsun, əlehqaz olmasın” deyərək dualar oxuyublar. Bu, xalqın qoruyucu düşüncə sisteminin, “gözəgörünməz təhlükə” anlayışının bir nümunəsidir.

Əlehqazın Mənəvi və Psixoloji Aspektləri

Əlehqaz təkcə dil və məişət hadisəsi deyil, həm də insanın mənəvi dünyasında, psixologiyasında iz buraxan bir anlayışdır. İnsanlar bir işin alınmamasını və ya qəfil pozulmasını bəzən taleyin imtahanı, bəxtin dönməsi və ya mənfi enerjinin təsiri kimi qəbul ediblər. Bu, qədim inanc sistemlərindən, magik düşüncədən və dini dünyagörüşdən qaynaqlanır. Əlehqaz anlayışı, bəzən, insanları ehtiyatlı olmağa, qərar verərkən diqqətli davranmağa, ehtiyat tədbirləri görməyə sövq edir. Həmçinin, sosial münasibətlərdə, xüsusilə ailə və kollektiv içində insanların bir-birinə qarşı diqqətli, ehtiyatlı və hörmətli olmasını təşviq edir.

Əlehqaz hissi, bəzən, insanın stress və narahatlıq içində olması ilə müşayiət olunur. İnsan öz uğursuzluğunu, həyata keçməyən arzularını və ya planlarının puç olmasını “əlehqaz düşdü” deyərək təsəlli tapır və beləliklə psixoloji yükünü azaldır.

Əlehqaz və Müasir Dövrdə Dilin İnkişafı

Müasir dövrdə, xüsusilə şəhər mühitində və gənc nəslin danışığında əlehqaz sözünə nadir hallarda rast gəlinir. Lakin bu söz folklorda, ədəbiyyatda, dialekt və şivələrdə, eləcə də bəzi bölgə danışığında hələ də işlənməkdədir. Bəzi yazarlar, şairlər, jurnalistlər və dilçilər bu tip arxaik sözlərin qorunmasını, yeni nəslə çatdırılmasını vacib sayırlar. Dilin zənginliyinin qorunması, milli-mədəni kimliyin saxlanılması üçün əlehqaz kimi leksik vahidlərin gündəlik ünsiyyətdə, ədəbi nümunələrdə, folklor və media vasitəsilə yaşadılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Yeni texnologiya, informasiya mühiti və şəhər həyatının sürətli ritmi bir çox arxaik ifadənin sıradan çıxmasına səbəb olsa da, xalqın yaddaşında və mədəni irsində belə sözlərin yaşadılması mümkündür.

Əlehqazın Ədəbi və Publisistik Nümunələrdə Təzahürü

Klassik və çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında əlehqaz motivləri, əsasən, bədii təsvir vasitəsi kimi istifadə olunur. Xüsusilə nəsr və poeziyada qəhrəmanın uğursuzluğu, həyatda rastlaşdığı maneə, bəxtin dönməsi və ya “pis baxış” təsvir edilərkən əlehqaz sözü işlədilir. Bu, əsərin emosional yükünü artırır, mətnə obrazlılıq və psixoloji dərinlik qatır.

Jurnalistikada, publisistik yazılarda isə əlehqaz daha çox sosial problemlərin, ictimai maneələrin, gözlənilməz hadisələrin təsviri üçün işlədilir. Bu, oxucuya həm arxaik, həm də milli koloritə malik bir dil obrazı təqdim edir.

Əlehqaz və Xalq Təbabəti

Əlehqaz sözü xalq təbabətində də xüsusi yer tutur. Keçmişdə insanlar müxtəlif xəstəlik və bəd təsirlərdən qorunmaq üçün qoruyucu dualar, amulet və rituallar vasitəsilə əlehqazın dəf edilməsinə çalışıblar. Xüsusilə uşaq və yeni doğulan körpələrə, bəd nəzərin və pis niyyətin təsirindən qorunmaq üçün ana nənələr duz, su, dualar və qoruyucu simvollar tətbiq ediblər. Bəzi bölgələrdə “əlehqaz oxutmaq”, “əlehqaz salmaq” kimi ifadələr xalq təbabətinin və magik inancların ayrılmaz hissəsi olub.

Əlehqazın Sosial-Mədəni Rolu və Dəyəri

Əlehqaz yalnız arxaik bir söz deyil, həm də Azərbaycan xalqının sosial-mədəni münasibətlərində əhəmiyyətli rol oynayan, kollektiv həyatın, qoruyucu düşüncənin və milli-mədəni yaddaşın ifadəsidir. Bu söz insanları diqqətli və ehtiyatlı olmağa, bir-birinin uğurunu qorumağa, pis niyyət və bəd baxışdan çəkinməyə təşviq edir. Əlehqaz motivi milli-mentalitetin, kollektizmin, birliyin və qarşılıqlı qayğının təcəssümüdür.

Əlehqaz Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin dərin qatlarında iz qoyan, xalqın tarixi, inanc və adət-ənənələr sistemində xüsusi yer tutan unikal leksik vahiddir. Onun mənası, tarixi, işlənmə arealı və sosial funksiyaları xalqın kollektiv yaddaşında yaşamaqdadır. Əlehqaz sözü həm qədim, həm də müasir dövrdə uğursuzluq, gözlənilməz maneə, pis niyyət, bəd nəzər və sosial münasibətlərdəki gərginliklərin ifadəsi kimi çıxış edir.

Müasir dövrün çağırışlarına baxmayaraq, bu sözün folklorda, ədəbiyyatda və məişətdə yaşaması dilimizin zənginliyinin və mədəni irsimizin bir göstəricisidir. Əlehqaz kimi arxaik və məna dolu sözlərin qorunması, yeni nəslə çatdırılması və gündəlik danışıqda yaşadılması milli-mənəvi dəyərlərin, dilin bədii-estetik gücünün təbliği üçün vacibdir. Hər bir insanın taleyində, gündəlik həyatında bəzən əlehqaz tipli hadisələr baş verə bilər. Əsas məsələ bu məqamlardan düzgün nəticə çıxarmaq, pis niyyətdən, uğursuzluqdan qorunmaq və həyatın müsbət tərəflərinə köklənməkdir.

Ən Çox Verilən Suallar