Əxi sözü Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında, mədəniyyətində və mənəvi sistemində mühüm yer tutan anlayışlardan biridir. Bu söz təkcə bir ifadə, sadə bir müraciət və ya ləqəb deyil, əslində dərin mənəviyyatla, dini-əxlaqi prinsip və cəmiyyətin birlik idealları ilə bağlı olan çoxqatlı bir simvoldur. Əxi anlayışı orta əsrlərdən etibarən türk-islam dünyasında yayılmış və xüsusilə Anadolu, Azərbaycan, Orta Asiya və İran coğrafiyalarında müxtəlif formalarda mövcud olmuş bir ictimai və mənəvi sistemin əsasında dayanır. Bu anlayış həm bir insan modeli, həm sosial birlik, həm də əxlaqi norma toplusu kimi formalaşıb və inkişaf edib.
Əxi dedikdə əxlaqlı, mərd, ədalətli, halal əmək sahibi, zəhmətsevər və yardımsevər insan təsəvvür edilir. Əxi sistemi özündə həm təsərrüfat bacarıqlarını, həm dini təqvanı, həm də ictimai ədalət hissini birləşdirir. Bu anlayış əsrlərlə xalq arasında adət, davranış və peşə əxlaqı kimi ötürülmüş, bu gün də müəyyən mənada mənəvi miras olaraq yaşamaqdadır. Əxi olmaq bir peşənin sahibi olmaqdan daha çox, bir həyat tərzi seçmək, bir əxlaq yolu ilə yaşamaq deməkdir.
Əxi sözünün leksik və etimoloji mənası
Əxi sözü ərəb mənşəlidir və “əx” kökündən gəlir. Bu kök “qardaş” deməkdir. Türk dilinə keçdikdən sonra əxi sözü qardaşlıq, birlik və mənəvi həmrəylik ifadəsi kimi mənimsənmişdir. Sufi ənənələrində əxi sözü müridlər arasında sevgi və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan münasibəti ifadə edir. Zamanla bu söz yalnız dini anlamda deyil, həm də sosial status, əxlaq norması və peşə birliklərinin simvolu halına gəlmişdir.
Azərbaycan dilində əxi sözü həm tarixi kontekstdə – yəni əxi təşkilatlarına üzv olan şəxslər üçün, həm də ümumi məna daşıyaraq mənəviyyatlı, halal insanlara yönəlik müraciət kimi işlənmişdir. Xalq arasında bu söz hörmət ifadəsi kimi qəbul edilib. Məsələn, “əxi kişi” ifadəsi ləyaqətli, mərd, etibarlı şəxsə işarədir.
Əxi təşkilatlarının yaranması və tarixi
Əxi təşkilatları orta əsrlərdə Türk-İslam dünyasında ortaya çıxmış mənəvi və peşə birlikləridir. Bu birliklər öz başlanğıcını sufi təlimindən və Ahilik sistemindən götürür. Əxi təşkilatları ilk dəfə XIII əsrdə Anadoluda təsis olunmağa başlamış, sonralar bu model Azərbaycan və Orta Asiya ərazilərində də yayılmışdır. Bu təşkilatların qurulmasında Baba İlyas və Ahi Evran kimi sufi alimlərinin rolu böyük olmuşdur.
Əxi birlikləri sənətkar və tacir sinfinin birləşdiyi, həm peşə, həm də mənəvi tərbiyə ilə məşğul olan qurumlar idi. Bu birliklərdə üzvlük həm dini, həm əxlaqi, həm də praktiki meyarlara əsaslanırdı. Əxi təşkilatına daxil olmaq üçün insanın dürüst, təmiz, çalışqan və Allaha yaxın olması şərt idi. Bu qurumlar həm sosial təminat rolunu oynayır, həm də iş və peşə həyatında keyfiyyətə, halallığa nəzarət edirdi.
Əxi təşkilatlarının strukturu və idarəetmə sistemi
Əxi təşkilatları mürəkkəb və təşkilatlanmış sistemə malik idi. Hər əxi təşkilatında “əxi başı” və ya “əxi baba” adlandırılan rəhbər olurdu. Bu şəxs mənəvi və peşəkar nüfuza sahib olurdu və təşkilatın daxili işlərinə rəhbərlik edirdi. Təşkilatın digər vəzifəliləri arasında “kalfa” (usta köməkçisi), “usta” (peşəkar sənətkar) və “şagird” (öyrənci) yer alırdı. Şagirdlikdən ustalığa keçmək üçün müəyyən sınaqlardan keçmək, əxlaqi və texniki cəhətdən yetişmək lazım gəlirdi.
Təşkilatlar həmçinin üzvlərinə qarşı məsuliyyət daşıyırdı. Əgər bir əxi kasıblayırdısa və ya xəstələnirdisə, digər üzvlər ona yardım edirdi. Bu sosial dəstək sistemi İslamın zəkat, sədəqə və qardaşlıq prinsiplərinə əsaslanırdı. Hər əxi təşkilatı öz üzvlərini düzgünlüyə, halallığa, məsuliyyətə təşviq edir, əgər üzv qaydalara əməl etməzdisə, cərimələnir və ya təşkilatdan xaric edilirdi.
Əxi ideologiyasının əxlaq və din ilə əlaqəsi
Əxi sistemi sufi təliminə əsaslandığı üçün onun təməlində mənəvi saflıq, səmimiyyət, təvəkkül, yoxsullara yardım, çalışqanlıq və Allah rizası ilə işləmək kimi dəyərlər dayanırdı. Əxi olmaq üçün yalnız peşəkar olmaq kifayət etmirdi, eyni zamanda əxlaqlı və dini baxımdan yetkin şəxs olmalı idi.
Əxi təlimində insan öz qardaşına qarşı səmimi olmalı, onu aldatmamalı, ona yardım etməli idi. “Qardaşın ac ikən tox yatma”, “Qardaşını özündən üstün tut”, “Halal zəhmətlə qazan” kimi prinsiplər bu sistemin əsasını təşkil edirdi. Əxi birlikləri içki, zina, rüşvət, yalan kimi halları şiddətlə pisləyirdi. Əxlaqlı davranış hər bir üzv üçün əsas meyar idi.
Əxi və peşə əxlaqı
Əxi sistemi peşəkar sənətkarlığın və ticarətin etik kodeksini formalaşdırmışdır. Bu kodeksə görə, əxi məhsulunun keyfiyyətinə zəmanət verməli, alıcını aldatmamalı, qiyməti süni şəkildə qaldırmamalı, bazarda ədalətli davranmalı idi. Əxi dükanı həm məhsul istehsal edilən, həm də təlim keçirilən bir mərkəz idi. Şagirdlər burada usta nəzarətində həm peşə, həm də mənəvi tərbiyə alırdılar.
Əxi dükanları bazarların düzənində də mühüm rol oynayırdı. Hər əxi öz dükanını təmiz saxlamalı, ibadət vaxtına əməl etməli, digər əxilərlə yardımlaşmalı idi. Bu dükanlar eyni zamanda elm və söhbət məclislərinə çevrilirdi. Ustalar gənc nəsli peşəyə və əxlaqa hazırlamaqla məşğul olurdu.
Əxi anlayışının ədəbiyyat və folklorda yeri
Əxi obrazı Azərbaycan və ümumtürk ədəbiyyatında yüksək mənəvi keyfiyyətlərin daşıyıcısı kimi təqdim olunur. Klassik divan ədəbiyyatında, xüsusilə sufi şeirlərində əxi obrazı haqq yolunun yolçusu, zəhmətkeş və dürüst bir şəxs kimi təsvir edilir. Xalq dastanlarında, aşıq poeziyasında və nağıllarda əxi adlanan qəhrəmanlar cəsarətli, ədalətli, mərhəmətli və zəhmətsevər insanlar olur. Onlar həm xalqın təmsilçisi, həm də mənəviyyatın daşıyıcısı rolunu oynayır.
Əxilərin poetik təsviri onların nə qədər böyük nüfuza malik olduğunu göstərir. Şairlər onları “qəlbi təmiz”, “sözü doğru”, “əl açan yoxsulu boş qaytarmayan”, “yalanla iş görməyən” kimi təqdim edir. Bu obrazlar vasitəsilə əxi anlayışı ictimai ideal səviyyəsində təqdim edilir.
Əxi ideyasının çağdaş əhəmiyyəti
Əxi anlayışı tarixə qovuşsa da, onun təməlində duran dəyərlər bu gün də aktuallığını qoruyur. Halallıq, dürüstlük, məsuliyyət, sosial həmrəylik, əməksevərlik kimi prinsiplər bu gün də cəmiyyətin ahəngdar inkişafı üçün vacibdir. Müasir dövrdə bu dəyərlərin iş və biznes etikasında, ictimai münasibətlərdə, təhsildə və ailə içində yenidən dirçəldilməsi üçün əxi mirası önəmli örnək ola bilər.
Bugünkü gənclər üçün əxi ideyası mənəvi tərbiyənin əsaslarını öyrənmək, öz peşəsinə vicdanla yanaşmaq, fərdi deyil, ictimai maraqları önə çəkmək baxımından ilhamverici ola bilər. Əxi sisteminin strukturlaşdırılmış, ardıcıl və mənəviyyatla çulğalanmış modeli müasir dövrün mənəvi boşluqlarını doldurmaq potensialına malikdir.
Əxi sözünün müasir danışıqda istifadəsi
Hazırda əxi sözü gündəlik danışıq dilində nadir hallarda işlənir. Lakin bəzi bölgələrdə bu söz hələ də yaşlı insanlar tərəfindən “dostum”, “qardaşım” anlamında istifadə edilir. Həmçinin, folklor və ədəbiyyatda bu söz simvolik dəyər daşımaqdadır. Tarixi roman və filmlərdə əxi obrazına rast gəlinməsi bu sözün xalq yaddaşında hələ də yaşadığını göstərir.
Mədəniyyət layihələrində, sosial təşəbbüslərdə, hətta bəzi sənətkarlıq mərkəzlərində “əxi ruhu” adı altında dəyərlərin təbliği aparılır. Bu, əxi ideyasının yenidən dirçəldilməsi üçün uğurlu cəhdlərdən hesab oluna bilər.
Əxi anlayışı Azərbaycan və ümumtürk mədəniyyətinin yaddaş qatlarında kök salmış, mənəvi və sosial sistem kimi formalaşmış və tarixi bir reallığa çevrilmişdir. Əxi olmaq insanın həm öz peşəsinə, həm də cəmiyyətə qarşı məsuliyyət daşımasını, doğruluq və halallıqla yaşamasını tələb edən mənəvi borcdur. Bu anlayış təkcə keçmişin deyil, bu günün və gələcəyin də ehtiyac duyduğu dəyərləri əks etdirir. Əxi ideologiyasının yenidən dəyərləndirilməsi, onun əsas prinsiplərinin cəmiyyətə qaytarılması, xüsusilə gənc nəslin mənəvi tərbiyəsində istifadəsi zəruridir. Əxi düşüncəsi bizi mənəviyyata, dürüstlüyə və birliyə səsləyən çağırışdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əxi sözü “qardaş” mənasını verir və orta əsrlərdə peşəkar, əxlaqlı, dürüst insanlara verilən bir tituldur. Eyni zamanda bu söz müəyyən peşə və mənəviyyat birliklərini də ifadə edir.
Əxi sistemi orta əsr Türk-İslam dünyasında mövcud olan, həm peşəkar, həm də dini-əxlaqi əsaslarla təşkil olunmuş sənətkar birliklərindən ibarətdir.
Əxi başı (rəhbər), ustalar, kalfalar (usta köməkçiləri) və şagirdlərdən ibarət strukturda fəaliyyət göstərirdi.
Dürüstlük, halallıq, peşə bacarığı, dini təqva və cəmiyyətə faydalı olmaq əxi olmaq üçün əsas şərtlər idi.
Ərəbcə “əx” – “qardaş” sözündən yaranmış və Türk-İslam mədəniyyətində ictimai və mənəvi məna kəsb etmişdir.
Əsasən XIII-XVI əsrlərdə fəaliyyət göstərib, lakin bəzi bölgələrdə daha uzun müddət mövcudluğunu davam etdirib.
Halallıq, ədalət, əməksevərlik, dürüstlük, yoxsula yardım, insana hörmət və dini-sufi tərbiyə.
Dərzilik, dəmirçilik, dülgərlik, misgərlik, çəkməçilik, sərraclıq, zərgərlik və digər sənətkarlıq sahələri.
Əsasən simvolik və tarixi kontekstdə istifadə olunur. Bəzi mədəniyyət layihələrində isə yenidən dirçəldilməyə çalışılır.
Dürüstlük, sosial ədalət, əmək əxlaqı, kollektiv ruh, insanpərvərlik və peşəkarlığın vəhdəti kimi dəyərlər müasir cəmiyyət üçün də aktuallığını qoruyur.
