Əlillik anlayışı insan hüquqları, bərabərlik, sosial müdafiə və insanlıq prinsiplərinin mərkəzində dayanan mövzulardan biridir. Əlil insan deyərkən yalnız fiziki məhdudiyyətli şəxsləri deyil, həm də eşitmə, görmə, psixoloji, zehni və sensor funksiyalarında müəyyən çətinlikləri olan fərdləri nəzərdə tutmaq lazımdır. Cəmiyyətdə çox zaman əlillik yalnız fiziki məhdudiyyət kimi təqdim olunsa da, bu yanaşma əlillik reallığını daraldır. Əlillik anlayışı fərdin tibbi durumundan çox, onun cəmiyyətlə qarşılıqlı münasibətləri fonunda formalaşır. Fərdi bir problem kimi yox, sosial münasibətlər sistemindəki əngəllər fonunda qiymətləndirilməlidir.
Əlillər cəmiyyətin ayrılmaz və fəal hissəsidir. Onların sosial həyata cəlb olunması, bərabər hüquqlarla təhsil və iş imkanlarına malik olması yalnız onların deyil, ümumilikdə cəmiyyətin inkişafı üçün zəruridir. Əlillik, əskiklik deyil; fərqlilikdir. Bu fərqliliyi qəbul etmək, dəstəkləmək və imkan yaratmaq isə cəmiyyətin mədəni və hüquqi inkişaf səviyyəsinin göstəricisidir.
Əlillər haqqında danışmaq həm etik məsuliyyət, həm hüquqi öhdəlik, həm də sosial və insani borcdur. Onların həyatını anlamaq üçün onların gözü ilə dünyaya baxmaq, səssizliyin, görünməzliyin və çətinliklərin arxasında duran əsl gücü və insan potensialını görmək lazımdır.
Əlillik nədir və növləri hansılardır
Əlillik orqanizmin funksiyalarında müəyyən daimi və ya uzunmüddətli məhdudiyyətlərlə xarakterizə olunan vəziyyətdir. Bu məhdudiyyətlər insanın gündəlik həyat fəaliyyətində müəyyən çətinliklər yaratdığı üçün müxtəlif dəstək və uyğunlaşma tədbirləri tələb edir. Əlillik bir vəziyyətdir, şəxsiyyət deyil. Əlilliyi olan şəxs fərd olaraq cəmiyyətin tam hüquqlu üzvüdür və onun şəxsiyyəti əlilliyindən əvvəl gəlir.
Əlillik aşağıdakı əsas növlərə bölünür:
- Fiziki əlillik: Əzələlərin, sümük və sinir sistemlərinin zədələnməsi nəticəsində hərəkət məhdudiyyətləri.
- Sensor əlillik: Görmə və eşitmə funksiyalarının qismən və ya tam itirilməsi.
- Zehni və psixoloji əlillik: Ağıldan, psixoloji və emosional funksiyalardan qaynaqlanan məhdudiyyətlər.
- İdrak və nitq əlilliyi: Əqli inkişafdan geri qalma, danışıq və ünsiyyət problemləri.
Bəzi hallarda bir insanda bir neçə əlillik forması eyni anda mövcud ola bilər. Bu cür vəziyyətlər daha çox diqqət və kompleks dəstək tələb edir.
Əlillərin cəmiyyətdəki yeri və onlara qarşı yanaşmalar
Əlillərə münasibət cəmiyyətlərin mənəvi səviyyəsini və tolerantlıq dərəcəsini müəyyən edən göstəricilərdən biridir. Tarix boyu əlillər müxtəlif yanaşmalarla qarşılaşıblar: bəzən təcrid olunub, bəzən mərhəmətlə, bəzən isə ümumiyyətlə görməzlikdən gəliniblər. Müasir dövrdə bu yanaşmalar dəyişməyə başlayıb və daha çox hüquq əsaslı, bərabərlik yönümlü baxış hakim olmağa başlayıb.
Əlilləri yalnız qayğı və yardım obyektinə çevirmək əvəzinə, onları cəmiyyətin dəyərli iştirakçıları kimi görmək daha sağlam və ədalətli yanaşmadır. Onların sosial həyata inteqrasiyası, bacarıqlarına uyğun iş imkanlarının yaradılması, müstəqil yaşamaq və qərar vermək hüquqlarının tanınması əsas şərtdir. Əlilliyi olan insanlar təkcə dəstək alan deyil, həm də cəmiyyətə töhfə verən fərdlərdir.
Əlillik və qanunvericilik
Azərbaycanda əlillərin hüquqları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Qanun, Əmək Məcəlləsi və digər normativ sənədlərlə tənzimlənir. Bu qanunvericilik aktlarına əsasən:
- Əlillərin təhsil, səhiyyə, əmək, sosial müdafiə və mədəni hüquqları təmin olunmalıdır.
- Əlillərin ictimai yerlərə maneəsiz çıxışı, nəqliyyatdan istifadə imkanları, informasiya əldə etmə hüquqları təmin olunmalıdır.
- İş yerlərində əlillərə qarşı ayrı-seçkiliyə yol verilməməli, bərabər əmək imkanları yaradılmalıdır.
Bundan əlavə, Azərbaycan 2009-cu ildə BMT-nin “Əlillərin hüquqları haqqında Konvensiyası”na qoşulub. Bu sənəd əlillərin hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq səviyyədə qorunmasını nəzərdə tutur və hökumətlərin bu istiqamətdə konkret tədbirlər görməsini öhdəlik kimi müəyyən edir.
Təhsil imkanları və maneələr
Əlillərin təhsil hüququ onların cəmiyyətə inteqrasiyası və potensiallarının reallaşması baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan qanunvericiliyində inklüziv təhsil prinsipi təsbit olunub. Bu prinsipə əsasən, əlilliyi olan uşaqlar və gənclər digər şəxslərlə birlikdə ümumi təhsil müəssisələrində təhsil ala bilərlər.
Lakin praktiki səviyyədə bu prinsipin tam reallaşması üçün bir sıra çətinliklər mövcuddur. Məktəblərin fiziki infrastrukturu, müəllim heyətinin inklüziv təhsil sahəsində təlim görməsi, xüsusi tədris materiallarının olmaması bu çətinliklər sırasındadır. Eyni zamanda, ailələrin və məktəb kollektivlərinin maarifləndirilməsi də vacib amillərdən biridir. Əlillərin savad alması onların müstəqilliyə, sosiallaşmaya və iqtisadi fəaliyyətə daha rahat keçidini təmin edir.
Əmək və məşğulluq sahəsində vəziyyət
Əlillərin iqtisadi cəhətdən aktiv olması onların həm maddi, həm də mənəvi baxımdan özlərini cəmiyyətin bir hissəsi kimi hiss etmələri üçün vacibdir. Azərbaycanda dövlət əlillərin işlə təmin olunması üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirir. İşəgötürənlərə kvota tələbi qoyulur, yəni müəyyən sayda işçi heyəti olan müəssisələr əlillərə də iş təklifi verməlidirlər.
Amma reallıqda bu proses bəzən formal xarakter daşıyır. İş şəraitinin uyğun olmaması, ictimai stereotiplər və əlillərin potensialının düzgün qiymətləndirilməməsi bu sahədə əsas problemlərdən sayılır. Əlillərin bilik və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi, onlara uyğun texniki avadanlıqlarla təminat, məsafədən işləmə imkanlarının artırılması bu problemlərin həlli yollarından biridir.
Əlillik və səhiyyə xidmətləri
Əlillər üçün səhiyyə xidmətləri yalnız diaqnoz və müalicə deyil, eyni zamanda reabilitasiya, psixoloji dəstək və protez-ortopedik yardımları da əhatə etməlidir. Azərbaycanda əlillərə pulsuz tibbi yardım göstərilməsi qanunla təsbit olunub. Lakin praktikada bir çox hallarda bu xidmətlərdə növbələr, avadanlıq çatışmazlığı və koordinasiya problemi müşahidə edilir.
Reabilitasiya mərkəzlərinin sayının artırılması, regionlarda keyfiyyətli tibbi xidmətin əlçatan edilməsi, evdə reabilitasiya xidmətlərinin təşkili, həmçinin psixoloji dəstəyin sistemli şəkildə verilməsi əlillərin həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə artırar.
Əlillərin sosial həyatdakı iştirakı
Əlillər də digərləri kimi ictimai tədbirlərdə, mədəniyyət və idman fəaliyyətlərində, istirahət məkanlarında iştirak hüququna malikdirlər. Təəssüf ki, bu sahədə də yetərli şəraitin olmaması əlillərin sosial həyatdan kənarda qalmasına səbəb olur. Parklar, ictimai nəqliyyat vasitələri, konsert zalları, kinoteatrlar çox vaxt onların fiziki girişinə mane olur.
Son illərdə bu sahədə irəliləyişlər olsa da, əlillərə uyğun infrastrukturun genişləndirilməsi, rampa, lift, xüsusi oturacaqların sayının artırılması, işarət dili tərcüməçilərinin fəaliyyəti kimi məsələlərdə daha sistemli yanaşmaya ehtiyac var. Sosial inteqrasiya cəmiyyətin hər bir fərdinin dəyərli olduğunu göstərən ən vacib göstəricilərdəndir.
Media və ictimai şüur
Əlillərin cəmiyyət tərəfindən necə qəbul edildiyi onların mediada necə təqdim olunmasından çox asılıdır. Təəssüf ki, media əlilləri ya hədsiz qəhrəmanlaşdırılmış obrazda, ya da mərhəmətə möhtac kimi təqdim edir. Halbuki əlillər normal insanlar kimi təqdim edilməli, onların bacarıqları, mübarizə gücü, uğurları önə çəkilməlidir. Jurnalistlər və televiziya aparıcıları bu məsələni diqqətlə və həssaslıqla işləməli, fərqləndirmə və etiketləmə yanaşmasından uzaq durmalıdır.
Cəmiyyətin maarifləndirilməsi, stereotiplərin aradan qaldırılması üçün media güclü vasitədir. Əlillər haqqında sənədli filmlər, müsahibələr, uğur hekayələri insanlarda həmrəylik və empatiya hissini artırır.
Əlillər cəmiyyətin zəif deyil, möhkəm, iradəli və dayanıqlı üzvləridir. Onların həyatındakı çətinliklər şəxsi seçim və ya fərdi zəiflik deyil, sosial mühitin və cəmiyyətin yetərli dəstək göstərməməsi ilə bağlıdır. Əlillik fərqli olmaqdır, fərqli olmaq isə eksiklik deyil. Bu anlayışı qəbul etdiyimiz anda cəmiyyət daha ədalətli, mehriban və humanist olacaq.
Əlillərin hüquqlarının qorunması, onlara bərabər imkanların yaradılması, təhsildən əmək bazarına, səhiyyədən sosial həyata qədər bütün sahələrdə bərabərlik prinsiplərinin tətbiqi cəmiyyətin ümumi rifahının göstəricisidir. Əlillərin yalnız müşahidəçi deyil, cəmiyyətin qərarverici və yaradıcı tərəfi olduğunu qəbul etmək hər birimizin borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Əlillik orqanizmin funksiyalarında müəyyən məhdudiyyətlərin olmasıdır ki, bu da şəxsin gündəlik həyatında çətinliklərə səbəb olur. Fiziki, sensor, zehni və psixoloji formalarda ola bilər.
Əlillər təhsil, səhiyyə, əmək, sosial təminat, nəqliyyatdan istifadə, mədəni tədbirlərdə iştirak və digər sahələrdə bərabər hüquqlara malikdirlər. Bu hüquqlar qanunvericiliklə qorunur.
Həkim-ekspert komissiyası tərəfindən müvafiq tibbi sənədlər əsasında əlillik dərəcəsi müəyyən olunur və şəxsə əlillik statusu verilir.
Əlillərin peşə bacarıqlarının nəzərə alınmaması, iş şəraitinin uyğun olmaması və sosial stereotiplər onların işə qəbulunda əsas çətinliklərdir.
Bəli. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, əlilliyi olan şəxslər digər vətəndaşlarla bərabər şəraitdə təhsil almaq hüququna malikdirlər.
Əlillər üçün təqaüdlər, sosial müavinətlər, reabilitasiya xidmətləri və bəzi güzəştlər mövcuddur. Bu yardımlar əlillik dərəcəsinə görə fərqlənir.
Bəzi nəqliyyat vasitələrində əlil arabası ilə istifadə üçün şərait yaradılıb. Bəzi şəxslər isə güzəştli nəqliyyat kartları ilə istifadə edirlər.
Bəli. Təəssüf ki, bəzi hallarda işəgötürənlər və ya cəmiyyət üzvləri əlillərə qarşı ayrı-seçkilik edir. Bu isə qanunla qadağandır.
Reabilitasiya mərkəzlərində və ya ambulator şəkildə həkimlərin nəzarəti ilə bərpa müalicəsi, fizioterapiya və psixoloji yardım göstərilir.
İnfrastrukturun əlçatan edilməsi, təhsil və məşğulluq imkanlarının artırılması, cəmiyyətin maarifləndirilməsi və qanunların tətbiqi vacib addımlardır.
