Azərbaycanın zəngin və köklü mətbəxi əsrlər boyu formalaşaraq bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu mətbəxin incəliklərində, dad və ətir dünyasında, hər bölgənin özünəməxsus ləzzətləri, şirniyyatları xüsusi yer tutur. Həmin şirniyyatlar arasında öz gözəlliyi, hazırlama texnikası və dadı ilə seçilənlərdən biri də əyirdək adlanan milli şirniyyatdır. Əyirdək, həm görünüşü, həm dadı, həm də simvolik mənası ilə xüsusilə qədim ənənələri yaşadan bölgələrdə sevilərək hazırlanır və qonaqpərvərliyin göstəricilərindən biri sayılır.
Əyirdək təkcə şirniyyat deyil, həm də bir ailə dəyəridir, nənədən nəvəyə ötürülən təcrübədir. O, həm də kənd həyatının, bayram süfrələrinin, nişan və toy mərasimlərinin bəzəyidir. Bu şirniyyatın yaranma tarixi, hazırlanma texnologiyası, istifadə olunan ərzaqları və onunla bağlı adət-ənənələr haqqında biliklər zaman keçdikcə unudula bilər. Ona görə də bu məqalə vasitəsilə əyirdək şirniyyatının əhəmiyyətini və özəlliklərini daha əhatəli və dolğun şəkildə işıqlandırmaq vacibdir.
Əyirdək şirniyyatının mənşəyi və tarixi
Əyirdək Azərbaycanın əsasən qərb və cənub bölgələrində tanınan və uzun illərdir hazırlanan şirniyyat növüdür. Onun mənşəyi haqqında konkret tarix verilməsə də, şifahi xalq ədəbiyyatında, folklorda və yaşlı nəslin yaddaşında onun çox qədim zamanlardan hazırlandığına dair məlumatlar var. Bəzi etnoqraflar əyirdəyin Orta əsrlərə qədər gedib çıxan kənd şirniyyatı olduğunu bildirirlər.
Tarixi araşdırmalar göstərir ki, əyirdək şirniyyatı əsasən kənd həyat tərzi ilə bağlı yaranmışdır. Bu şirniyyatın adındakı “əyir-” kökü iplik əyirmə işini xatırlatsa da, burada məcazi mənada “sarmaq”, “fırlamaq” və ya “yuvarlamaq” mənasına gəlir. Bu da onun formasına və hazırlanma texnologiyasına işarədir. Əyirdək, adətən, əl ilə bükülərək, spiralvari və ya fırfıra formasında düzəldilir.
Əyirdəyin hazırlanma texnologiyası
Əyirdək şirniyyatı hər nə qədər sadə görünürsə də, əslində onun hazırlanması ustalıq və dəqiqlik tələb edir. Əsas tərkib hissələri aşağıdakılardır:
- Buğda unu
- Yumurta
- Süd və ya su
- Yağ (bitki yağı və ya kərə yağı)
- Şəkər tozu
- Vanil və ya hil (istəyə görə)
Əvvəlcə un ələnərək geniş qaba tökülür. İçinə yumurta, az miqdarda süd və ya su əlavə edilərək elastik və bərk xəmir yoğrulur. Xəmirin yaxşı yoğrulması son məhsulun keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Hazır xəmir örtülərək 30 dəqiqə dincəlməyə qoyulur. Dincəlmiş xəmirdən nazik, uzun lent formasında parçalar kəsilir və bunlar spiral şəkildə, ya da iplər kimi bükülür. Sonra isə qızğın yağda qızardılır. Qızaran parçalar soyudulur və üzərinə şəkər pudrası səpilir və ya şəkər şərbətinə batırılır.
Əyirdək və bölgə xüsusiyyətləri
Əyirdək şirniyyatının hazırlanmasında bölgədən-bölgəyə kiçik fərqliliklər müşahidə edilir. Məsələn, Lənkəran və Masallı bölgəsində bu şirniyyata ətirli otların şirəsi də əlavə edilir. Qazax və Tovuz bölgəsində isə əyirdəyə qoz və ya qaysı qurusu da qatılır. Gəncəbasar zonasında bu şirniyyat daha çox bayramlar və toy mərasimlərində süfrəyə verilir. Bu fərqlər həm mədəniyyətin, həm təbiət resurslarının, həm də yerli damak zövqünün göstəricisidir.
Əyirdək və milli adət-ənənələr
Əyirdək sadəcə bir şirniyyat deyil, həm də xalqın mədəni kodudur. Bu şirniyyat çox zaman xüsusi günlərdə — Novruz bayramında, nişan və toy şənliklərində, yeni evə köçəndə və qonaq qarşılamalarda hazırlanır. Bəzi kəndlərdə əyirdəyin bir növ sevgi nişanəsi olduğu deyilir. Gəlin evində bişirilən əyirdək, bəy evinə göndərilərək qohumluq münasibətləri gücləndirilir.
Ənənəvi olaraq, əyirdək şirniyyatı həm də pay şirniyyatı kimi istifadə olunur. Qonşuya, bibiyə, xalaya aparılan əyirdək həm hörmət, həm də paylaşma mədəniyyətinin simvoludur. Bu şirniyyat vasitəsilə insanlar arasında əlaqələr möhkəmləndirilir.
Əyirdək və Novruz bayramı
Novruz bayramı süfrəsinin bəzəklərindən biri də əyirdəkdir. Bu bayram süfrəsində paxlava, şəkərbura və qoğal ilə yanaşı əyirdək də xüsusi yer tutur. Onun spiralvari forması təbiətin oyanışını, günəşin hərəkətini və dövri dəyişmələri simvolizə edir. Əyirdək həm də bolluq və bərəkətin rəmzi hesab edilir. Uşaqlara verilən əyirdək şirniyyatı onlara bayramın əyləncəli və dadlı tərəfini yaşatmaq üçün istifadə olunur.
Əyirdək və müasir dövr
Müasir dövrdə də əyirdək şirniyyatına maraq azalmayıb. Əksinə, bir çox ailə bu şirniyyatı övladlarına milli mətbəxi tanıtmaq üçün birlikdə hazırlayır. Bəzi kənd qadınları və kiçik müəssisələr bu şirniyyatı bişirib bazarlarda və onlayn satış platformalarında təqdim edirlər. Restoranlarda da Azərbaycan milli şirniyyatlarının menyusuna daxil edilən əyirdək, turistlərə təqdim edilən nümunəvi dadlardan biri kimi qəbul edilir.
Əyirdəyin bazara çıxması onu daha geniş auditoriyaya tanıtmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Həmçinin bu, regionlarda yaşayan qadınlar üçün iqtisadi gəlir mənbəyi yaradır və ailə büdcəsinə dəstək verir.
Əyirdək şirniyyatının sağlamlıq baxımından dəyərləndirilməsi
Əyirdək şirniyyatı qızartma üsulu ilə hazırlanmasına baxmayaraq, digər hazır məhsullarla müqayisədə daha təbiidir. Ev şəraitində təmiz yağ və keyfiyyətli unla bişirildikdə, orqanizm üçün zərərli kimyəvi qatqılar olmur. Lakin onu həddən artıq qəbul etmək tövsiyə edilmir. Çünki qızardılmış qidalar, xüsusilə artıq yağda bişirilən məhsullar ürək-damar sistemi və metabolik sağlamlıq baxımından məhdudiyyətli istifadə edilməlidir.
Əyirdək şirniyyatı daha çox enerji verən və doyumluluq yaradan bir qida olduğundan, onu xüsusilə ağır iş rejimində olan insanlar və ya uşaqlar üçün kiçik porsiyalarla təqdim etmək məqsədəuyğundur.
Əyirdəyin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi
Ənənəvi mətbəxin qorunması və yaşadılması üçün şifahi ənənələrin yazıya alınması, reseptlərin dəqiq öyrədilməsi və təbliğ edilməsi vacibdir. Əyirdək kimi şirniyyatların nəsildən-nəslə ötürülməsi mədəni mirasın qorunması deməkdir. Hazırda bəzi kulinariya məktəblərində və mədəniyyət layihələrində bu tip milli şirniyyatların tanıdılması istiqamətində təşəbbüslər həyata keçirilir.
Gələcək nəsillərin bu şirniyyatı tanıması və sevməsi üçün məktəblərdə mətbəx dərslərində, ailə tədbirlərində, televiziya proqramlarında onun hazırlanması və əhəmiyyəti barədə maarifləndirmə vacibdir.
Əyirdək və ailə dəyərləri
Əyirdək şirniyyatı ailə içində birlik və bərabərliyin simvolu kimi də dəyərləndirilə bilər. Çünki onun hazırlanması adətən kollektiv şəkildə aparılır – ana yoğurur, qız bükür, nənə qızardır. Bu proses ailə üzvləri arasında münasibətlərin güclənməsinə səbəb olur. Eyni zamanda, uşaqlar valideynləri ilə birgə mətbəxdə vaxt keçirir, milli dəyərlərlə tanış olur.
Əyirdək şirniyyatı Azərbaycan xalqının mətbəx incilərindən biri olmaqla yanaşı, həm də milli kimliyimizin, ailə münasibətlərimizin, bayram süfrələrimizin və mədəni köklərimizin bir parçasıdır. Onun hazırlanma üsulu, dadı və süfrəyə verilmə forması bu xalqın zəngin ənənələrinin aynasıdır. Əyirdəyin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün həm praktik, həm də təbliğat yönümlü işlər görülməlidir. Hər evdə əyirdək bişməli, hər uşaq bu dadla tanış olmalıdır. Mədəniyyətimizin yaşaması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün bu cür milli şirniyyatlarımızı qorumaq və təbliğ etmək həm borc, həm də vətəndaşlıq vəzifəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əyirdək – un, yumurta, yağ və şəkərdən hazırlanan, əsasən spiral formada bükülərək yağda qızardılan ənənəvi Azərbaycan şirniyyatıdır.
“Əyir-” felindən yaranıb, “bükmək”, “sarmaq” mənasını verir və bu, şirniyyatın spiral formasına əsaslanır.
Gəncə, Qazax, Tovuz, Lənkəran, Masallı və Astara bölgələrində daha çox hazırlanır və sevilərək istehlak olunur.
Ən çox Novruz bayramında, nişan və toy şənliklərində, yeni evə köçərkən və qonaq qəbul edərkən süfrəyə verilir.
Xəmirin yoğrulması, dincəldilməsi və qızardılması ilə birlikdə ümumi hazırlıq prosesi 1,5-2 saata qədər davam edir.
Əsas inqrediyentlərə un, yumurta, süd və ya su, şəkər, bitki yağı və ya kərə yağı, istəyə görə isə vanil və hil daxildir.
Qızardılmış olduğu üçün tez-tez və çox miqdarda qəbul edilməsi tövsiyə edilmir, lakin ev şəraitində təbii məhsullarla hazırlandıqda daha zərərsiz hesab olunur.
Əyirdəyi sərin, quru və hava keçirməyən qabda saxlamaq tövsiyə olunur. Bu zaman 5-7 gün ərzində dadını və keyfiyyətini itirmir.
Kənd bazarlarında, bəzi milli mətbəx restoranlarında və yerli ev şirniyyatı istehsalçıları vasitəsilə əldə etmək mümkündür.
Onun resepti yazılı şəkildə qorunmalı, ailələrdə uşaqlara öyrədilməli, mətbəx dərslərində və mədəniyyət tədbirlərində təbliğ olunmalıdır. Bu, milli mətbəx irsinin yaşadılması üçün vacibdir.
