Azərbaycan təbiəti öz zəngin florası ilə tanınır. Bu florada həm dərman bitkiləri, həm də xalq təbabətində, kosmetikada, ətir və dekorativ məqsədlərlə istifadə olunan bitkilər xüsusi yer tutur. Bu bitkilərdən biri də ətrafa xoş qoxusu ilə tanınan, görünüşü ilə insanı valeh edən və bir çox xalq təbabəti üsullarında istifadə olunan ətirşah bitkisidir. Ətirşah həm estetik gözəlliyi, həm də müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanınan nadir bitkilərdən biridir. Onun təkcə bəzək elementi kimi deyil, həm də şəfa məqsədilə istifadəsi əsrlər boyu davam etmişdir. Ətirşah həm şəhər bağlarında, həm də kənd evlərinin pəncərəaltılarında rast gəlinən sevimli bir bitki kimi, Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Onun istifadəsi, mənası, faydaları və simvolik əhəmiyyəti haqqında ətraflı məlumat təqdim olunur.
Ətirşahın mənşəyi və botaniki təsviri
Ətirşah (latınca Pelargonium) geranium fəsiləsinə aid olan çoxillik ot bitkisidir. Bu bitkinin vətəni əsasən Cənubi Afrikadır, lakin əsrlər boyu müxtəlif coğrafiyalara yayılaraq, xüsusilə də Aralıq dənizi ölkələrində və Qafqazda geniş şəkildə yetişdirilməyə başlanmışdır. Ətirşah bitkisinin müxtəlif növləri mövcuddur: bəzi növləri xoş ətirli yarpaqlara, digərləri isə rəngarəng çiçəklərə malikdir. Ən çox tanınan növlərdən biri ətirli yarpaqları olan Pelargonium graveolensnövüdür ki, bu da həm xalq arasında, həm də elmi ədəbiyyatda “ətirşah” adı ilə tanınır.
Bitkinin yarpaqları yaşıl, ətli və bəzən tükcüklərlə örtülü olur. Ətirşah çiçəkləri ümumiyyətlə çəhrayı, bənövşəyi və qırmızı rənglərdə olur. Yarpaqların ovulduqda və ya toxunulduqda verdiyi kəskin, lakin xoş qoxu onun “ətirli” adını almasına səbəb olmuşdur.
Ətirşahın tarixi və mədəniyyətdəki yeri
Ətirşah əsrlərdir ki, müxtəlif xalqlar tərəfindən həm bəzək, həm də müalicə məqsədilə yetişdirilmişdir. Xüsusilə Osmanlı dövründə saray və bağçalarda bu bitkiyə xüsusi önəm verilmişdir. Ətirşah çiçəyi həm də sevgi, saflıq və xatirə simvolu olaraq ədəbiyyatda, xalq şeirlərində və atalar sözlərində öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan mədəniyyətində də ətirşahın özünəməxsus yeri vardır. Kənd evlərinin pəncərəaltısında saxlanılan ətirşah bitkisi evin ruhi enerjisini təmizlədiyinə inanılır. Ətirşahla bağlı xalq arasında belə bir inanc mövcuddur ki, bu bitki olan evdə bərəkət və sakitlik hökm sürür.
Ətirşahın növləri
Ətirşah bitkisinin yüzdən çox növü vardır. Onların bir çoxu estetik baxımdan sevilən bəzək bitkiləridirsə, digərləri tibbi və aromatik məqsədlərlə istifadə olunur. Aşağıdakı növlər Azərbaycanda və yaxın regionlarda daha çox tanınır:
- Pelargonium graveolens – Ən çox ətirli yarpaqları ilə tanınan növdür. Aromaterapiyada və kosmetik məhsullarda istifadə olunur.
- Pelargonium zonale – Parlaq çiçəklərə malikdir və daha çox bəzək məqsədilə yetişdirilir.
- Pelargonium radens – Narın yarpaqları və limonvari ətiri ilə seçilir.
- Pelargonium crispum – Kiçik, limon qoxulu yarpaqlara malikdir.
Bu növlərin hər biri iqlimə uyğunlaşma və qulluq baxımından fərqli xüsusiyyətlərə malik olsa da, əsas istifadə məqsədləri oxşardır.
Ətirşahın faydaları və müalicəvi təsirləri
Ətirşah yalnız gözəlliyi ilə deyil, həm də sağlamlığa müsbət təsirləri ilə tanınır. Onun yarpaqları və efir yağı bir çox xalq təbabəti üsullarında istifadə edilir. Ətirşahın aşağıdakı faydaları elmi araşdırmalarla da təsdiqlənmişdir:
- Antibakterial təsir: Ətirşahın yarpaqları və efir yağı bakteriyaların inkişafını ləngidə bilər. Bu xüsusiyyətinə görə dəri infeksiyalarında və yaraların sağalmasında istifadə olunur.
- Antiviral təsir: Soyuqdəymə və qripə qarşı təbii dəstəkçi vasitə kimi tətbiq edilir.
- Stressə qarşı təsir: Ətirşah aroması sinir sisteminə sakitləşdirici təsir göstərir və yuxusuzluq hallarında yardımçı ola bilər.
- Hormon balansı: Bəzi tədqiqatlara görə, qadınlarda hormonal tarazlığın qorunmasında yardımçı rol oynaya bilər.
- Tənəffüs yolları üçün fayda: Ətirşah buxarının nəfəsə faydalı olduğu düşünülür.
Ətirşahın istifadəsi və qulluq qaydaları
Ətirşah həm qapalı, həm də açıq məkanda yetişdirilə bilər. Qapalı şəraitdə pəncərə önləri, açıq şəraitdə isə bağ və eyvanlar onun böyüməsi üçün ideal yerlərdir. Bitkinin düzgün böyüməsi üçün aşağıdakı şərtlərə riayət olunmalıdır:
- İşıq: Ətirşah gün işığını sevir. Dolayı günəş şüası ilə təmin olunan yer daha münasibdir.
- Torpaq: Yaxşı quruyan, yüngül və qida maddələri ilə zəngin torpaq lazımdır.
- Suvarma: Torpaq quruduqca suvarılmalı, lakin torpaqda durğun suya yol verilməməlidir.
- Temperatur: İsti iqlimə uyğunlaşsa da, şaxtaya dözümsüzdür. Qışda soyuqdan qorunmalıdır.
- Budama: Yaz aylarında budama bitkinin daha sağlam və sıx inkişafına səbəb olur.
Ətirşahın kosmetologiya və ətir sənayesində istifadəsi
Ətirşah bitkisinin efir yağı kosmetologiya və ətir sənayesində xüsusi yer tutur. Onun ətiri həm qadın, həm də kişi ətirlərində istifadə olunur. Ətirşah yağı dərini sakitləşdirici, iltihab əleyhinə və cavanlaşdırıcı təsirləri ilə tanınır. Təbii kremlər, sabunlar, losyonlar və efir yağlı qarışıqlarda geniş şəkildə istifadə edilir.
Eyni zamanda, ev şəraitində hazırlanan təbii maska və losyonlara da əlavə edilə bilər. Məsələn, ətirşah yağı ilə hazırlanan tonik dərini nəmləndirir və yağ balansını tənzimləyir.
Ətirşahla bağlı inanclar və xalq arasında yeri
Ətirşah xalq arasında sadəcə bitki kimi deyil, həm də müdrikliyə və ruhi enerjiyə bağlılıq rəmzi kimi qəbul edilir. Xüsusilə yaşlı nəsil tərəfindən ətirşahın gözə görünməyən pis enerjiləri uzaqlaşdırdığına inanılır. Həmçinin bu bitkinin olduğu evə “göz dəyəsi” az olar deyə düşünülür.
Ətirşah həm də sevgi və məhəbbət rəmzi kimi bəzi xalq mahnılarında və bayatılarda yer alır. Gənc qızların otağında yetişdirilməsi, həm estetik, həm də mənəvi dəyər daşıyır.
Ətirşahın becərilməsi və iqtisadi potensialı
Ətirşahın sənaye səviyyəsində becərilməsi bir çox ölkədə gəlirli sahədir. Xüsusilə efir yağı istehsalı üçün geniş sahələrdə becərilir. Azərbaycanda bu sahədə genişmiqyaslı istehsal olmasa da, fərdi təsərrüfatlar səviyyəsində ətirşah becərilməsi mümkündür. Onun efir yağı xarici bazarlarda yüksək qiymətlə satılır və bu, kənd təsərrüfatının alternativ sahəsi kimi inkişaf etdirilə bilər.
Ətirşahın digər bitkilərlə müqayisəsi
Ətirşah tez-tez digər ətirli bitkilərlə, məsələn, lavanda, nanə və rozmarinlə müqayisə olunur. Lakin ətirşahın unikal cəhəti odur ki, onun həm çiçəkləri, həm də yarpaqları eyni dərəcədə ətir verir. Ətirşahın qoxusu nə lavanda qədər sakitləşdirici, nə də nanə qədər təravətli olsa da, bu bitki öz tək, bənzərsiz və zərif qoxusu ilə fərqlənir. Onun aroması nə çox kəskin, nə də çox zəifdir – insanı yormadan təbii təravət hissi yaradır.
Ətirşah bitkisi Azərbaycanın təbiətsevər insanları üçün sadəcə bir dekorativ element deyil. Onun estetik gözəlliyi, müalicəvi gücü, xalq arasında yer alan simvolik anlamları və fərqli sahələrdəki tətbiqləri onu çox yönlü və faydalı bitkiyə çevirir. Ətirşah evləri gözəlləşdirməklə yanaşı, sağlamlığa dəstək, ruh halına təsir və hətta iqtisadi gəlir mənbəyi kimi də dəyərləndirilə bilər. Beləliklə, həm bağbanlar, həm təbiətsevərlər, həm də təbii sağlamlıq vasitələrinə üstünlük verən insanlar üçün əvəzolunmaz bir seçim olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ətirşah geranium (Itır) fəsiləsinə aiddir və Pelargonium cinsinə daxil edilir.
Günəşli və yaxşı hava dövranı olan yerlərdə, yüngül və qidalı torpaqda daha yaxşı böyüyür.
Bəli, xüsusilə efir yağı antibakterial, iltihab əleyhinə və sakitləşdirici təsirlərə malikdir.
Pelargonium graveolens, zonale, radens və crispum kimi növləri daha geniş tanınır.
Əsasən yarpaqlarından və bəzi hallarda çiçəklərindən buxar distillə üsulu ilə əldə edilir.
Kremlər, sabunlar, losyonlar, efir yağlı qarışıqlar və təbii parfümlərdə geniş tətbiq olunur.
Bəli, evdə pəncərə önlərində və saksılarda asanlıqla yetişdirilə bilər.
Onun pis enerjini uzaqlaşdırdığına və evə bərəkət gətirdiyinə inanılır.
Hazırda geniş sənaye səviyyəsində yayılmasa da, fərdi təsərrüfatlarda yetişdirilir.
Yüngül, sakitləşdirici və təbii təravət hissi oyadır, ruhi rahatlıq verir.
