Ənuşirəvan: Hakimiyyətə Gəlişi, İslahatlar

Tarix boyunca ədaləti, idarəçilik bacarığı və siyasi uzaqgörənliyi ilə seçilən liderlər nadir hallarda meydana çıxıb. Belə simalardan biri də Sasani imperiyasının ən məşhur və nüfuzlu hökmdarlarından olan I Xosrov Ənuşirəvandır. O, təkcə imperiyasının sərhədlərini genişləndirmək və onu gücləndirməklə kifayətlənməmiş, həm də ədalətli idarəçiliyi və müdrik qanunvericiliyi ilə fars, ərəb, türk və ümumilikdə Şərq dünyasının yaddaşında dərin iz buraxmışdır. Onun dövrü Sasanilərin qızıl dövrü hesab olunur və bu dövr siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi sahələrdə böyük nailiyyətlərlə yadda qalıb. Ənuşirəvan adı ədəbiyyatda, xalq yaddaşında və dini mənbələrdə ədalətin simvolu kimi çəkilir. O, elə bir dövrün hökmdarı idi ki, istər qonşu imperiyalarla münasibətlərdə, istər daxili idarəçilikdə, istərsə də sosial islahatlarda müdrik qərarları ilə imperiyanın bünövrəsini möhkəmləndirə bildi.

Ənuşirəvanın hakimiyyətə gəlişi və siyasi vəziyyət

Ənuşirəvan, Sasanilər sülaləsindən olan I Kavadın oğlu idi. O, miladi 531-ci ildə atasının vəfatından sonra taxta çıxdı. Hakimiyyətə gələrkən imperiyada daxili qarışıqlıqlar və məzhəbi gərginliklər hökm sürürdü. Xüsusilə Məzdaqilər hərəkatının yayılması sosial təbəqələr arasında böyük narazılıqlar yaratmışdı. Ənuşirəvan atasının siyasi xəttini davam etdirmək əvəzinə, öz siyasətini sərt və ardıcıl şəkildə tətbiq etdi. O, ilk növbədə Məzdaqilər hərəkatına son qoydu və onların lideri Məzdaqın ölümünü əmr etdi. Bu addım bir tərəfdən zadəganların dəstəyini qazansa da, digər tərəfdən əhalinin müəyyən təbəqələrində qorxu və narahatlıq yaratdı. Lakin Ənuşirəvan bu sərt tədbirləri ilə dövlətin əsaslarını bərpa etməyə nail oldu. Onun hakimiyyətə gəlişi Sasani imperiyasının tarazlı idarəçilik dövrünün başlanğıcı oldu.

İdarəçilik və islahatlar

Ənuşirəvanın idarəçiliyində ən çox diqqət çəkən məqamlardan biri onun hüquqi və inzibati islahatları idi. O, Sasanilər dövründə ilk dəfə mərkəzləşdirilmiş və sistemləşdirilmiş vergi sistemini tətbiq etdi. Vergi yığımı əhali və əmlak əsasında hesablanır, qeydlər aparılır və ədalətli bölgü təmin olunurdu. Eyni zamanda torpaq islahatı aparıldı və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün zəmin yaradıldı. Ənuşirəvan mülkiyyət hüququnu qoruyur, torpaq sahibləri ilə kəndlilər arasında münasibətləri qanunla tənzimləyirdi. Şəhərlərdə bazarlar, karvansaralar, suvarma sistemləri tikdirərək ticarət və infrastruktur sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlərə imza atdı. Onun dövründə dövlət məmurlarının fəaliyyətinə nəzarət sistemi yaradıldı və korrupsiyanın qarşısını almaq məqsədilə ciddi tədbirlər görülürdü. Hökmdarın bu cür genişmiqyaslı islahatları imperiyanın iqtisadi sabitliyini və sosial ədalətini təmin edirdi.

Ənuşirəvanın ədalət prinsipləri və xalq arasında nüfuzu

Tarix kitablarında Ənuşirəvanın adı “ədalətli hökmdar” kimi çəkilir. O, ədaləti yalnız qanunla deyil, eyni zamanda mənəvi məsuliyyətlə də tətbiq edirdi. Məşhur rəvayətlərə görə, Ənuşirəvan hətta sadə bir kəndlinin şikayətini dinləyər, hüququ pozulan şəxslərin haqqını bərpa edərdi. Onun ədalət prinsipi dövlətin dayaqlarını möhkəmləndirən ən mühüm amillərdən biri idi. Məhkəmə sistemində islahatlar aparmış, müstəqil hakimlərin təyin edilməsinə şərait yaratmışdı. Xalq arasında ona olan inam o qədər yüksək idi ki, adı bu gün də klassik ədəbiyyatda və ata sözlərində “ədalətin simvolu” kimi istifadə olunur. Hər nə qədər sərt siyasi qərarlar vermiş olsa da, onun qanunçuluq və ədalətə verdiyi önəm onu tarixdə xüsusi mövqeyə çıxarıb.

Elmi və mədəni inkişaf siyasəti

Ənuşirəvan yalnız bir dövlət başçısı deyil, həm də elm və bilik tərəfdarı kimi tanınır. Onun təşəbbüsü ilə Cündişapur şəhərində qədim dünyanın ən nüfuzlu elmi-tibbi akademiyalarından biri inkişaf etdirildi. Burada yunan, hind, süryani və fars alimləri bir araya gələrək tibb, fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya sahəsində araşdırmalar aparırdılar. Ənuşirəvanın himayəsi ilə bir çox yunan əsərləri pəhləvi dilinə tərcümə edilmiş, Hindistan və Yunanıstandan alimlər dəvət olunmuşdu. Onun dövründə təhsil sistemi təşkil edilmiş, bilik daşıyıcılarının nüfuzu artmışdı. Ənuşirəvan bu sahəyə yalnız siyasi maraqla yanaşmır, eyni zamanda mədəni irsin qorunub saxlanılmasına çalışırdı. Belə bir liderin elmə və maarifə verdiyi əhəmiyyət onun uzaqgörən siyasətçi və mədəniyyət tərəfdarı olmasını təsdiqləyir.

Xarici siyasət və Bizansla münasibətlər

Ənuşirəvanın dövründə Sasani imperiyası Bizansla gərgin, lakin strateji əsaslı münasibətlər içində idi. Onun taxta çıxmasından sonra Bizans imperatoru I Yustinianla danışıqlar aparılmış və bir neçə dəfə müharibə və sülh dövrləri yaşanmışdı. 532-ci ildə imzalanan “Əbədi Sülh” müqaviləsi Ənuşirəvanın ilk siyasi diplomatik uğurlarından biri sayılır. Lakin sonradan bu sülh pozulmuş və tərəflər arasında yenidən müharibə başlamışdı. Ənuşirəvan müxtəlif döyüşlərdə uğurlar əldə etmiş, sərhədləri qorumağı bacarmışdı. Onun dövründə Şimali Qafqaz, Cənubi Qafqaz və Orta Asiya bölgələrində siyasi nüfuz daha da artmışdı. Ənuşirəvan həm diplomatiyada, həm hərbdə ölçülü və dəqiq qərarlar verərək dövləti müharibədən müharibəyə çəkmədən sabitliyini qorumuşdu.

Dini siyasəti və zərdüştiliyin inkişafı

Sasani dövləti zərdüştilik dininin rəsmi dini olduğu bir dövlətdir və Ənuşirəvan bu dinin möhkəmlənməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Onun dövründə zərdüşti kahinləri dövlətin ideoloji dayaqlarından birinə çevrilmişdi. Lakin o, dini məsələlərdə radikal yox, daha praqmatik yanaşma sərgiləyirdi. Xristianlar, yəhudilər və digər dini azlıqlara qarşı müəyyən sərt siyasət tədbirləri görsə də, bu siyasət heç vaxt bütövlükdə zorakılıq formasına çevrilmirdi. Ənuşirəvan zərdüştiliyin əsas prinsiplərini – “yaxşı düşüncə, yaxşı söz, yaxşı əməl” – dövlət siyasətinə uyğunlaşdırmış və bu anlayışlar idarəçilik fəlsəfəsinin əsasında dayanmışdı. Onun dövründə dini rituallar sistemli hala gətirilmiş, ibadət yerləri tikilmiş və zərdüşti elmi mətnlər toplanaraq təkmilləşdirilmişdir.

Ənuşirəvanın ədəbiyyat və xalq yaddaşındakı yeri

Ənuşirəvan yalnız tarix kitablarında deyil, həm də ədəbiyyatda, folklorda və xalq hikmətində yaşayan simadır. Nizami Gəncəvi, Sədi Şirazi, Firdovsi kimi böyük şairlər onun adını müdriklik və ədalət nümunəsi kimi çəkiblər. “Şahnamə”də Ənuşirəvan haqqında geniş təsvirlər yer alır. Xalq arasında “Ənuşirəvan ədaləti” ifadəsi ədalətli qərarların timsalı kimi işlənir. Onun dövrü bir çox nağıl və dastanlarda ideallaşdırılaraq təqdim edilir. Bu məqam göstərir ki, Ənuşirəvanın fəaliyyəti təkcə siyasi və hərbi deyil, eyni zamanda mədəni və mənəvi təsir gücünə malik olmuşdur. O, öz dövrünü elə bir mirasla tərk etmişdir ki, əsrlər keçməsinə baxmayaraq, bu miras bu gün də aktuallığını qoruyur.

Ölümü və mirası

Ənuşirəvan 579-cu ildə vəfat etdi və yerinə oğlu II Xosrov (Xosrov Pərviz) taxta çıxdı. Onun ölümündən sonra belə, Sasani dövləti hələ uzun illər mövcudluğunu qoruyub saxladı. Lakin Ənuşirəvan dövründəki güc və sabitlik bir daha eyni səviyyədə təmin olunmadı. O, geridə güclü inzibati aparat, sabit iqtisadiyyat və oturuşmuş hüquqi sistem buraxmışdı. Ənuşirəvanın siyasəti və idarəçiliyi sonrakı hökmdarlara nümunə oldu. Həmçinin onun haqqında yazılan tarix kitabları, elmi mənbələr və ədəbiyyat əsərləri vasitəsilə o, əbədi olaraq yaşamağa davam etdi. Onun adı bu gün də ədalətin, müdrik idarəçiliyin və dövlətçilik mədəniyyətinin örnəyi kimi çəkilir.

Ənuşirəvan dünya tarixi boyunca nadir rast gəlinən ədalətli və müdrik hökmdar obrazlarından biridir. Onun idarəçiliyi yalnız öz dövrü üçün deyil, bəşəriyyətin bütün tarixi üçün bir örnək olaraq qalır. Ənuşirəvanın həyata keçirdiyi sosial və hüquqi islahatlar, verdiyi ədalətli qərarlar, elm və mədəniyyətə verdiyi önəm onun yalnız bir siyasi lider olmadığını, həm də mənəvi rəhbər olduğunu göstərir. O, öz adı ilə dövlətçilikdə nizamın, cəmiyyətdə ədalətin, mədəniyyətdə tərəqqinin və insan haqlarının qorunmasının simvoluna çevrilib. Ənuşirəvanın mirası təkcə Sasanilərin yox, bütövlükdə Şərq sivilizasiyasının parlaq səhifələrindən biri kimi tarixə həkk olunub.

Ən Çox Verilən Suallar