Azərbaycan dilinin zəngin leksik xəzinəsində bəzi sözlər var ki, onların həm termin, həm də məcazi mənası zaman-zaman geniş auditoriyanın diqqətini çəkib. “Minval” sözü də məhz belə sözlərdən biridir. Həm gündəlik danışıqda, həm də rəsmi, bədii və publisistik üslubda işlədilən bu söz köhnə, lakin aktuallığını itirməyən, spesifik semantik çalarlara malik ifadələrdəndir. Minval bəzən sadə şəkildə “forma”, “yol”, “tərz”, “üsul”, “şəkil” mənasında işlədilir, bəzən isə mürəkkəb sintaktik konstruksiyalarda məna yükü daha da artır.
Dilimizin incəliklərinə bələd olanlar üçün minval həm ədəbi, həm də danışıqda düşüncənin ifadə tərzini, cümlənin axarını, informasiya təqdimatının növünü bildirir. Azərbaycan ədəbiyyatında, rəsmi sənədlərdə, eləcə də məqalələrdə bu söz tez-tez rast gəlinir. Lakin bir çox insan minval sözünün tam mənası, kökü və düzgün istifadə qaydası barədə ətraflı məlumatlı olmur. Elə bu səbəbdən də minval anlayışının həm lüğəvi, həm də üslubi cəhətdən izahına ehtiyac var.
Minval Sözünün Mənşəyi və Tarixi
“Minval” sözü ərəb mənşəlidir. Ərəb dilində “minvāl” (منوال) sözünün əsas mənası “tərz”, “cür”, “yol”, “üsul”, “forma” deməkdir. Tarixən bu söz orta əsr ədəbiyyatında və diplomatik üslubda geniş yayılmışdı. Ərəb dilindən Azərbaycan türkcəsinə və bir sıra başqa Şərq dillərinə keçmişdir. Klassik şərq poeziyasında və elmi əsərlərdə, xüsusən də rəsmi sənədlərdə, “minval” tez-tez hadisələrin, fikirlərin və ya mətnin quruluşunu, gedişatını, axarını, təqdimat formasını bildirir.
Azərbaycan ədəbiyyatında bu söz ənənəvi olaraq daha çox yazılı üslubda – məktub və məqalələrdə, bədii əsərlərdə, eləcə də nitq və mühazirələrdə işlədilib. Sözün köhnə və klassik mətnlərdə işlədilməsi, onun hələ də nüfuzlu və seçilən leksik vahid kimi qəbul edilməsini göstərir.
Minval Sözünün Lüğəvi Mənası
Lüğətlərdə “minval” sözü əsasən belə izah olunur:
- Tərz, üsul, yol, şəkl – bir işin və ya fikrin həyata keçirilmə formasını bildirir;
- Quruluş, axar, qayda – hər hansı bir hadisənin, məlumatın, mətnin təqdimat, ifadə və ya təşkil olunma üsulu kimi başa düşülür.
Məsələn, “bu minval ilə davam etdi” ifadəsi – “bu şəkildə, bu qaydada, bu tərzdə davam etdi” deməkdir. “Eyni minvalla” dedikdə isə, “eyni formada, oxşar üsulla” mənası nəzərdə tutulur.
Minvalın Müasir Azərbaycan Dilində İstifadəsi
Minval sözü bu gün əsasən yazılı dildə – rəsmi sənədlərdə, qəzet və jurnallarda, elmi məqalələrdə, publisistik yazılarda, eləcə də bədii əsərlərdə istifadə edilir. Gündəlik danışıqda daha çox “tərz”, “şəkil”, “yol”, “üsul” sözləri işlədilsə də, minval ifadəsi həm klassik, həm də çağdaş üslubda özünəməxsus bir səliqə və möhtəşəmlik qatır.
Çox zaman minval sözündən aşağıdakı kimi ifadələrdə istifadə olunur:
- “Eyni minvalla davam etdi”
- “Bu minvalda məsələyə yanaşdılar”
- “Danışıq bu minvalla aparıldı”
- “Bundan sonra belə bir minval baş verdi”
Bu kimi hallarda sözügedən hadisənin və ya prosesin müəyyən tərz, qayda və ya formalı olduğunu vurğulamaq üçün minval sözündən istifadə edilir.
Bədii Ədəbiyyatda Minval
Azərbaycan ədəbiyyatının klassik və müasir nümunələrində minval sözünə rast gəlinir. Ədib və şairlər əsərlərində bu sözü fikrin ifadə tərzini, hadisənin quruluşunu və ya üslubun xüsusiyyətlərini vurğulamaq məqsədilə işlədiblər. Füzuli, Nizami, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi klassiklərdən tutmuş, müasir yazıçı və publisistlərə qədər bir çox ədəbi nümunədə minval sözünün məna yükü diqqəti cəlb edir.
Məsələn, Füzulinin şeirlərində, hadisənin və ya hissin minvalı, onun ifadə tərzi bədii surətdə göstərilir. Müasir müəlliflər isə minvaldan çox vaxt süjetin inkişafı və mətnin axarını təsvir etmək üçün istifadə edirlər.
Rəsmi və Elmi Mətnlərdə Minvalın İstifadəsi
Rəsmi və elmi yazışmalarda minval sözü, informasiyanın, təklif və ya qərarların təqdimat üsulunu, məsələ və problemlərin qoyuluş və həll formasını ifadə edir. Qanunvericilikdə, protokollarda, rəsmi məktublarda “bu minvalda hazırlanmış sənəd”, “eyni minvalla tərtib olunmuş akt”, “danışıq bu minvalda aparıldı” kimi ifadələr geniş yayılıb.
Elmi məqalələrdə isə müəyyən metodologiya, yanaşma və ya konsepsiyanı izah edərkən “belə bir minvalda aparılmış tədqiqat”, “araşdırmalar bu minvalla davam etdirildi” kimi konstruksiyalara rast gəlinir. Bu cür işlədilmə mətnə ciddi, sistemli və ardıcıl xarakter verir.
Danışıqda və Gündəlik Həyatda Minval
Əslində, gündəlik danışıqda “minval” az işlədilsə də, müəyyən mövzularda və ya rəsmi söhbətlərdə, eləcə də yaşlı nəslin danışığında hələ də rast gəlinir. Xüsusilə mədəni, ziyalı çevrələrdə bu söz dilə bir rəng, zənginlik, klassik hava verir. Bəzən insanlar “eyni minvalda”, “bu minval ilə”, “minvalı budur ki…” kimi ifadələrlə danışıqda fikir və situasiyaya rəsmi, lakin səmimi rəng qatırlar.
Minvalın Sinonimləri və Antonimləri
Azərbaycan dilində “minval” sözünün sinonimləri sırasında aşağıdakı ifadələr yer alır:
- tərz
- üsul
- yol
- şəkil
- qayda
- istiqamət
- quruluş
- forma
- axar
Antonimləri isə daha çox fərqli, qeyri-ənənəvi, dəyişkən, natamam, plansız anlamında işlədilən sözlərdir:
- plansızlıq
- dəyişik tərz
- fərqli üsul
Minvalın Xalq Yaradıcılığı və Atalar Sözlərində İzi
Minval sözü atalar sözlərində və xalq deyimlərində birbaşa işlədilməsə də, onun məna çalarları, tərz və qayda anlayışı xalq yaradıcılığının bir çox nümunəsində hiss olunur. Məsələn, “Hər işin öz yolu, hər danışığın öz şəkli var” deyimi məhz minvalın ümumi mənasını əks etdirir.
Dilin Zənginliyi və Minvalın Rolunun Qorunması
Minval kimi sözlər dilimizin zənginliyini qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Həm klassik, həm müasir Azərbaycan ədəbi dilində, həm də gündəlik ünsiyyətdə bu cür sözlərin işlədilməsi dilin gözəlliyini və obrazlılığını qoruyur. Dilçilər və ədəbiyyatçılar minval tipli köhnə, lakin dəyərli sözlərin müasir istifadəsinin vacibliyini qeyd edirlər.
Minvalın Fərqli Dillərdəki Qarşılığı
Bir çox dünya dillərində minvalın sinonimləri mövcuddur. Məsələn, rus dilində “образ”, “форма”, “манера”, ingilis dilində isə “manner”, “way”, “mode”, “pattern”, “form”, “style” kimi ifadələr minvalın tərcüməsinə yaxın məna daşıyır. Bu, minval sözünün universal semantik yükə malik olduğunu, yalnız Azərbaycan deyil, bir çox dillərdə müvafiq qarşılıqlara sahib olduğunu göstərir.
Jurnalistika və Mediada Minval
Son illər onlayn medianın inkişafı ilə minval sözü həm xəbər mətnlərində, həm də analitik materiallarda, sosial şərhlərdə rast gəlinir. Xüsusilə yazılı analitik yazılarda “mövzu bu minvalda inkişaf edir”, “proses eyni minvalda davam edir”, “diskussiyalar fərqli minvalla aparılır” kimi ifadələr tez-tez işlədilir. Bu, mətnə sistemlilik, dərinlik və analitik yanaşma qatır.
Minval və Yeni Media Layihələri
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bəzi media və xəbər platformaları, eləcə də analitik layihələr öz adlarında və ya təqdimatlarında “minval” sözünə yer verirlər. Bu, həm brendin klassik, etibarlı və ardıcıl mənbə olduğunu vurğulamaq məqsədilə seçilir, həm də Azərbaycan cəmiyyətində intellektual, zövqlü auditoriyaya xitab edir. Belə media resurslarının fəaliyyət prinsipi də adətən, analitik və sistemli informasiya təqdimatına əsaslanır.
Minvalın Populyarlaşması və Dildə Qorunması
Son dövrlər “minval” sözünün yenidən populyarlaşmasında sosial şəbəkələrin və yeni media layihələrinin rolu danılmazdır. Dilçi alimlər və jurnalistlər bu sözün unudulmaması, geniş təbliğ olunması üçün müxtəlif layihələrdə, dərslik və araşdırmalarda onun işlədilməsini təşviq edirlər. Minval həm gənc, həm də yaşlı nəslin dilində obrazlı, səliqəli və ifadəli danışığın simvoluna çevrilib.
Minvalın Dilimizdə Yaşarılığı və Gələcəyi
Bütün bu faktlar göstərir ki, minval Azərbaycan dilində yalnız klassik söz deyil, həm də müasir üslubun, tərzli və səliqəli danışıq və yazının ayrılmaz hissəsidir. Bu söz məna yükünə, ifadə imkanına və bədii təsir gücünə görə digər sinonimlərindən seçilir. Onun gələcək nəsillərə ötürülməsi, məktəb və universitet dərsliklərində, bədii və publisistik mətnlərdə işlədilməsi dilimizin zənginliyinin qorunmasına xidmət edir.
Minval sözü Azərbaycan dilinin zəngin, dərin və qədim leksik təbəqəsinə aid ifadələrdən biridir. Onun ərəb mənşəyi olsa da, uzun əsrlərdir xalqımızın dilinə, düşüncəsinə, ədəbiyyatına və ünsiyyət tərzinə səliqə və xüsusi çalar qatır. Minval həm rəsmi, həm elmi, həm də bədii üslubda özünəməxsus məna daşıyır. Fikrin axarını, hadisənin gedişatını, məlumatın təqdimat formasını ən səliqəli şəkildə bildirən sözlərdən biri kimi dilimizdə öz mövqeyini qoruyur.
Minvalın klassik üslubda, eləcə də çağdaş mətnlərdə işlədilməsi dilin inkişafına, zənginləşməsinə və üslubi palitrasının genişlənməsinə kömək edir. Bu tip sözlərin qorunması və yaşadılması həm ədəbi dilin, həm də milli-mənəvi dəyərlərin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün vacibdir.
Dilin gözəlliyi onun rəngarəng, zəngin, incə məna çalarlarına malik olmasındadır. Minval kimi sözlər isə bu gözəlliyi və incəliyi qoruyan, düşüncəni bədii və səliqəli ifadə edən əsas leksik vasitələrdən biridir. Onun gündəlik ünsiyyətdə, bədii və rəsmi yazışmalarda, publisistikada daha geniş işlədilməsi dilimizin parlaq gələcəyinin zəmanətidir.
ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR
Minval sözü “tərz”, “üsul”, “yol”, “forma”, “şəkil”, “axar” mənalarında işlədilir. Fikrin, hadisənin və ya mətnin necə qurulduğunu, hansı formada təqdim olunduğunu bildirir.
Minval ərəb mənşəli sözdür. Ərəb dilində “minvāl” “tərz”, “üsul”, “forma” mənasını verir və bu dildən Azərbaycan türkcəsinə keçib.
Minval sözü əsasən yazılı dildə – bədii ədəbiyyatda, publisistik yazılarda, rəsmi sənədlərdə, elmi və analitik mətnlərdə işlədilir. Bəzən gündəlik danışıqda da rast gəlinir.
Azərbaycan dilində minvalın sinonimləri bunlardır: tərz, üsul, yol, şəkil, forma, qayda, istiqamət, axar, quruluş.
Bəli, minval sözündən gündəlik danışıqda istifadə etmək dilə rəng və obrazlılıq qatır. Xüsusilə ziyalı və klassik üslubda bu sözün işlədilməsi məqbuldur.
Bəli, Azərbaycan klassik poeziyasında və nəsrində minval tez-tez işlədilib. Füzuli, Nizami kimi ədiblərin əsərlərində bu sözün nümunələrinə rast gəlmək mümkündür.
Rus dilində “образ”, “форма”, “манера”, ingilis dilində isə “manner”, “way”, “form”, “mode”, “pattern” kimi sözlər minvalın qarşılığıdır.
Rəsmi və elmi mətnlərdə minval informasiya, təklif, qərar və ya tədqiqatın hansı formada təqdim olunduğunu göstərmək üçün işlədilir. Məsələn, “bu minvalda tərtib olunmuş sənəd”.
Minval sözü danışıq və yazışmada fikrin düzgün, ardıcıl və səliqəli ifadə edilməsinə kömək edir. Ünsiyyətin səviyyəsini və dərinliyini artırır.
Hazırda minval sözü həm ədəbi, həm də rəsmi və publisistik üslubda işlədilir və bu tendensiya gələcəkdə də davam edəcək. Dilimizin zənginliyi üçün bu cür sözlərin qorunması və işlədilməsi vacibdir.
