Azərbaycan dilinin zəngin leksik fondu qədim dövrlərdən formalaşaraq müxtəlif tarixi, sosial və mədəni proseslərin təsiri altında inkişaf edib. Xalqın gündəlik danışıq dilində, ədəbi dildə və folklorda yer alan sözlərin bir qismi arxaikləşir, bəzi sözlər isə zamanla dəyişərək müxtəlif mənJJİJa çalarları qazanır. Belə sözlərdən biri də “övrət” sözüdür. Bu söz həm lüğəvi, həm də sosial-mədəni baxımdan maraq doğurur və Azərbaycan dilçiliyində spesifik anlayışlardan hesab olunur.
Övrət sözü daha çox xalq arasında işlədilən, köhnə lüğət tərkibində mövcud olan, lakin müasir ədəbi dil normasında az istifadə edilən sözlərdən biridir. Bu məqalədə sözügedən sözün mənşəyi, tarixi, işlənmə formaları, semantik çalarları və sosial kontekstdəki rolu ətraflı şəkildə izah edilir.
Övrət sözünün mənşəyi və etimologiyası
“Övrət” sözü Azərbaycan dilində qədimdən mövcud olan və əsasən şifahi nitqdə işlənən terminlərdən biridir. Etimoloji baxımdan bu sözün kökü türk dillərində və Orta əsrlərə aid dil qatında axtarılır. Əksər dilçilərin fikrinə görə, “övrət” sözü Orta Türk dilində “əvrət” kimi işlənən və “qadın”, “zəif cinsin nümayəndəsi”, “ev qadını” mənalarında istifadə edilən sözün fonetik formasıdır.
Bu söz təkcə Azərbaycan dilində deyil, eyni zamanda digər türk dillərində, xüsusilə Anadolu və Orta Asiya türkcəsində də müxtəlif formalarla işlədilib. Məsələn, Türkiyə türkcəsində “avrat”, Qazax və Özbək türkcəsində isə “əvrət” və ya “əurat” kimi tanınır. Bütün bu formalarda söz əsasən qadını, xüsusilə evdar qadını və ya ailə çərçivəsində qadın anlayışını bildirir.
Azərbaycan dilində isə bu söz “övrət” kimi tələffüz olunur və daha çox şifahi danışıqda, bəzən isə aşağılayıcı və ya kobud çalarlarda istifadə edilib.
Övrət sözünün lüğəvi və semantik mənaları
Azərbaycan dilində “övrət” sözü əsasən qadın mənasında işlədilir. Lüğəvi mənasına diqqət etdikdə bu söz aşağıdakı məna çalarlarını əhatə edir:
Qadın, zəif cinsin nümayəndəsi
Evdar qadın, ailədə qadın obrazı
Bəzi hallarda arvad və ya həyat yoldaşı
Sosial status və ya cins mənasında qadın
Təəssüf ki, son dövrlərdə bu söz bir sıra hallarda kobud və aşağılayıcı üslubda da işlədilir. Xüsusilə ictimai yerlərdə və ya qeyri-rəsmi ünsiyyətdə bəzi şəxslər tərəfindən qadına hörmətsiz yanaşmanı ifadə etmək üçün istifadə olunur. Buna görə də müasir ədəbi dil qaydalarında və rəsmi ünsiyyətdə “övrət” sözünün işlədilməsi tövsiyə edilmir.
Folklorda və xalq danışığında övrət sözünün rolu
Azərbaycan folklorunda, xüsusilə lətifələrdə, bayatılarda, atalar sözlərində və müxtəlif xalq hekayətlərində “övrət” sözü tez-tez rast gəlinir. Bu söz xalq arasında daha çox sadə həyat tərzini, ailə daxilində qadının rolunu və sosial münasibətləri əks etdirən situasiyalarda istifadə olunub.
Məsələn, xalq arasında belə ifadələr işlədilir:
“Övrət evin bəzəyidir”
“Övrət sözə baxmasa, ev-eşik dağılır”
Bu kimi deyimlərdə sözügedən söz qadının ailədəki rolunu, cəmiyyətin qadına münasibətini və qadının sosial vəzifəsini ifadə etmək üçün işlədilir.
Tarixi dövrlərdə övrət sözünün ictimai mənası
Tarixi baxımdan övrət sözü patriarxal cəmiyyət quruluşunun hökm sürdüyü dövrlərdə qadına verilən rolu və statusu əks etdirirdi. O dövrlərdə qadının əsas vəzifəsi ev işləri, uşaqlara baxmaq və ailənin qayğısına qalmaq hesab olunurdu. Övrət sözü də məhz bu kontekstdə qadını ailə daxilində müəyyənləşdirən anlayış kimi istifadə edilirdi.
Həmin dövrlərdə qadının hüquqları məhdud olduğundan və ictimai-siyasi proseslərdə rolu zəif nəzərdə tutulduğundan, övrət sözü daha çox passiv, ailəyə bağlı qadın obrazını əks etdirirdi. Bu söz vasitəsilə qadının həyat tərzi, geyimi, davranışı və sosial statusu da müəyyən qədər tənzimlənirdi.
Müasir dövrdə övrət sözünə münasibət
Müasir Azərbaycan cəmiyyətində qadının rolu köklü şəkildə dəyişib və bərabərhüquqlu, sosial fəal qadın obrazı ön plana çıxıb. Bu dəyişikliklərlə paralel olaraq “övrət” sözünə münasibət də fərqli istiqamət alıb. Bu söz indi daha çox köhnəlmiş, arxaik və bəzən kobud ifadə kimi dəyərləndirilir.
Xüsusilə ictimai yerlərdə, rəsmi çıxışlarda və ədəbi dildə “övrət” sözünün işlədilməsi yolverilməz hesab olunur. Əvəzində “qadın”, “xanım”, “həyat yoldaşı”, “zəif cinsin nümayəndəsi” kimi daha neytral və mədəni ifadələrdən istifadə edilir.
Bununla belə, bəzi bölgələrdə və xüsusilə yaşlı nəsil arasında övrət sözü hələ də işlədilir. Bəzi dialekt və şivələrdə bu söz adi və neytral tərzdə qəbul edilir, lakin yenə də ümumi ictimai dildə və mədəni ünsiyyətdə məsləhət görülmür.
Azərbaycan dilçiliyində övrət sözünün təsnifatı
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində və dilçilik elmi ədəbiyyatında “övrət” sözü köhnəlmiş və danışıq dilinə aid söz kimi təsnif olunur. Bu söz arxaizm kateqoriyasına daxil edilir, yəni müasir ədəbi dildə istifadəsi məhduddur və əsasən tarixi mənbələrdə, folklorda və ya bəzi dialektlərdə yaşamağa davam edir.
Dilçi alimlər bu sözün semantik təkamülünü və cəmiyyətdəki funksional dəyişimini araşdırır, eyni zamanda qadın obrazının ictimai statusunun artması ilə bu kimi sözlərin dil sistemindən tədricən sıxışdırıldığını qeyd edirlər.
Övrət sözünün digər türk dillərində işlənməsi
Azərbaycan dili ilə yanaşı, bir sıra türk dillərində də övrət və onun müxtəlif formaları işlədilir. Məsələn:
Türkiyə türkcəsində — Avrat (Qadın mənasında, lakin çox vaxt kobud çalarda)
Qazax dilində — Əwrət (Köhnəlmiş, daha çox ailə daxilində qadına aid)
Özbək dilində — Əvrət (Sosial və ailə həyatı kontekstində qadın anlamında)
Bu fakt sübut edir ki, övrət sözü türk dilləri ailəsinin ortaq leksik elementlərindən biridir və tarixi baxımdan bu sözün yayılma coğrafiyası geniş olub.
Qadın haqları və dil mədəniyyəti baxımından yanaşma
Müasir dövrdə qadın haqları, gender bərabərliyi və dil mədəniyyəti mövzuları ön plana çıxdığından, övrət sözünün işlədilməsi bir çox hallarda tənqid olunur. Dilin cəmiyyətə, dəyərlərə və insan münasibətlərinə təsiri nəzərə alınaraq, bu kimi sözlərin istifadəsinə ehtiyatla yanaşmaq vacib sayılır.
Azərbaycan cəmiyyətində qadına hörmət və bərabərhüquqluluq prinsipinə əməl olunması üçün dil mədəniyyətinin yüksəldilməsi, köhnəlmiş və mənfi çalarlar daşıyan sözlərin istifadəsinin minimuma endirilməsi vacib hesab olunur.
Övrət sözü Azərbaycan dilində qədimdən mövcud olan, lakin müasir dövrdə arxaikləşmiş və qismən kobud tərkibə daxil edilən terminlərdən biridir. Bu söz tarixi, etimoloji və sosial baxımdan maraqlı leksik vahid olsa da, müasir mədəni ünsiyyətdə istifadəsi məhduddur. Azərbaycan cəmiyyətində qadının statusunun yüksəlməsi, gender bərabərliyi və dil mədəniyyətinə olan yanaşma bu kimi sözlərin işlənmə tezliyini azaldır.
Övrət sözü dil tariximizin və folklorumuzun bir hissəsi olaraq qalsa da, müasir dövrdə daha mədəni və ədəbi ifadələrə üstünlük verilir. Bu isə həm dilimizin zənginləşməsi, həm də cəmiyyətin inkişafı baxımından müsbət hal hesab olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Övrət sözü qadın, zəif cinsin nümayəndəsi, evdar qadın mənasında işlədilən köhnə türk sözüdür.
Övrət sözü Azərbaycanla yanaşı, Türkiyə, Qazax, Özbək və digər türk dillərində müxtəlif formalarda mövcuddur.
Müasir ədəbi dildə bu söz arxaizm kimi qəbul olunur və ictimai ünsiyyətdə işlədilməsi tövsiyə edilmir.
Qadın, xanım, zəif cinsin nümayəndəsi, həyat yoldaşı, evdar qadın kimi sözlər bu anlayışa daha mədəni alternativdir.
Bəzi hallarda, xüsusilə kobud və aşağılayıcı ünsiyyətdə mənfi çalar daşıyır.
Əvvəllər qadının ailə daxilindəki rolunu və sosial statusunu bildirmək üçün işlədilib.
Lətifələrdə, bayatılarda və atalar sözlərində bu söz qadın obrazını təsvir etmək üçün istifadə olunub.
Cəmiyyətin əksəriyyəti bu sözü köhnəlmiş və qeyri-mədəni ifadə kimi qiymətləndirir.
Dilçilər sözü arxaizm və dialekt sözləri kateqoriyasına aid edir, istifadəsini məhdud sayırlar.
Bölgələrdə və folklorda yaşamağa davam edə bilər, lakin rəsmi və mədəni ünsiyyətdə əvəz olunacaq.
