Üvez: Kimyəvi Tərkibi, Faydalı Komponentləri

Azərbaycanın zəngin təbiəti, minlərlə illik bitki örtüyü və şəfalı otları ilə fərqlənən unikal bir coğrafiyadır. Bu torpaqlarda yetişən çoxsaylı bitkilər arasında üvez (latınca adı Sorbus aucuparia) xüsusi yer tutur. Həm xalq təbabətində, həm də müasir elmdə dəyəri sübut olunmuş üvez, dağlıq və meşəlik ərazilərdə yetişən, meyvəsi və yarpaqları ilə tanınan nadir bitkilərdən biridir. Bu bitki yalnız bioloji və ekoloji baxımdan deyil, həm də tibbi, qida və kosmetoloji sahələrdə geniş istifadə olunur. Keçmişdən bu günə qədər üvezə olan maraq daim artmış, müxtəlif elmi araşdırmalarla təsdiqlənmiş xeyirli xüsusiyyətləri üzə çıxarılmışdır. Təbii şəfa mənbəyi olan bu bitki, Azərbaycanın dağlıq rayonlarında xüsusilə geniş yayılmış, xalq arasında müxtəlif adlarla tanınmışdır. Onunla bağlı mifoloji təsəvvürlər, xalq hekayətləri və təbii müalicə üsulları uzun illərdir qorunub saxlanılır.

Botaniki xüsusiyyətləri və yayılma arealı

Üvez, qızılgülkimilər (Rosaceae) fəsiləsinə aid olan çoxillik yarpağaçan ağac və ya kol şəklində inkişaf edən bir bitkidir. Boyu orta hesabla 5–15 metrə qədər yüksələ bilər. Yarpaqları tək-tək düzülmüş, uzunsov formalı və dişli kənarlı olur. Yaz-yay mövsümündə yaşıl olan yarpaqları payızda sarımtıl və ya narıncı tonlara çevrilir. Baharda ağ rəngli, ətirli çiçəklər açır və payızın əvvəlindən meyvə verməyə başlayır. Meyvələri kiçik ölçülü, sferik formalı, narıncı və ya qırmızımtıl rəngdə olur. Turşumsu və bəzən acımtıl dada malik olan meyvələr əsasən sentyabr-oktyabr aylarında toplanır.

Üvez əsasən dağətəyi və dağlıq ərazilərdə, xüsusilə nəmli, münbit torpaqlarda inkişaf edir. Azərbaycanda Quba, Qusar, Şəki, Zaqatala, Lerik və Yardımlı bölgələrində daha sıx şəkildə rast gəlinir. Qafqaz dağ silsilələri və Talış dağları üvez üçün əlverişli təbii mühit təqdim edir. Bitki həm vəhşi təbiətdə, həm də bəzi hallarda bağlarda dekorativ məqsədlə becərilir.

Kimyəvi tərkibi və faydalı komponentləri

Üvezin meyvələri və yarpaqları zəngin kimyəvi tərkibi ilə seçilir. Onun tərkibində aşağıdakı maddələr mühüm rol oynayır:

• C vitamini (askorbin turşusu) – immun sistemini gücləndirir, antioksidant təsir göstərir
• Karotinoidlər – göz və dəri sağlamlığını dəstəkləyir
• Flavonoidlər – iltihabəleyhinə və damar qoruyucu təsirlidir
• Sorbit – şəkərli diabet xəstələri üçün əvəzolunmaz təbii şəkər əvəzedicisidir
• Təbii orqanik turşular – limon, alma, şərab turşuları və s.
• A, K, E vitaminləri
• Pektin və tanin maddələri – bağırsaq funksiyalarını normallaşdırır
• Kalium, dəmir, maqnezium kimi mikroelementlər

Məhz bu zəngin kimyəvi struktur üvezi çoxşaxəli istifadəyə imkan verir. Onun meyvələri qurudulmuş halda saxlanaraq uzun müddət müalicəvi məqsədlərlə istifadə olunur.

Sağlamlığa təsiri və tibbi faydaları

Üvezin həm xalq təbabətində, həm də elmi əsaslı təbabətdə mühüm yer tutmasının başlıca səbəbi, onun sağlamlığa müsbət təsirləridir. Xüsusilə soyuqdəymə, öskürək, boğaz ağrısı kimi hallarda üvezdən hazırlanan təbii qarışıqlar olduqca effektiv sayılır.

Mədə-bağırsaq sistemində diskomfort hallarında, xüsusilə ishal və bağırsaq iltihablarında qurudulmuş üvez meyvəsi çayı bərpaedici təsir göstərir. Tərkibindəki pektin maddəsi bağırsaqları zərərli toksinlərdən təmizləyir. Flavonoidlər sayəsində damarlar möhkəmlənir, qan dövranı yaxşılaşır, yüksək təzyiqin tənzimlənməsinə dəstək olur.

Bundan əlavə, üvezin tərkibindəki C vitamini orqanizmin müqavimətini artırır, yoluxucu xəstəliklərə qarşı qoruyucu baryer yaradır. Sorbit maddəsi, xüsusilə diabetli xəstələr üçün faydalıdır, çünki qan şəkərinin artmasına səbəb olmadan orqanizmdə enerji balansını tənzimləyir.

Xalq təbabətində istifadəsi

Azərbaycan xalq təbabəti üvezə olduqca böyük önəm verir. Əsrlər boyu qədim təbiblər və yaşlı nəsillər bu bitkinin müxtəlif formada istifadəsini geniş tətbiq ediblər. Məsələn:

• Soyuqdəymə və qripə qarşı – üvez meyvələri balla qarışdırılaraq qəbul olunurdu
• Bağırsaq iltihablarında – qurudulmuş meyvələrin çayı hazırlanırdı
• Tənəffüs yolları problemlərində – buxar ilə inhalyasiya vasitəsi kimi istifadə edilirdi
• Qan azlığında – tərkibindəki dəmir sayəsində qan artırıcı vasitə kimi tövsiyə edilirdi

Bəzi bölgələrdə uşaqların immunitetini artırmaq üçün üvezli kompotlar hazırlanırdı. Qadınlar isə bu bitkini həm də gözəllik məqsədilə istifadə edir, yarpaqlarından üz maskaları düzəldirdilər.

Mətbəxdə və ərzaq sənayesində rolu

Üvez yalnız tibbi və təbii şəfa vasitəsi kimi deyil, həm də qida məhsulu kimi istifadəyə yararlıdır. Acımtıl dada malik olsa da, bəzi emal üsulları ilə bu dad balanslaşdırılır və müxtəlif ləzzətlər yaradılır. Onun əsasında hazırlanan məhsullara bunlar daxildir:

• Kompot və mürəbbə
• Meyvə şirələri və siroplar
• Qurudulmuş meyvə qarışıqları
• Ədviyyat kimi toz şəklində istifadə
• Qənnadı məmulatlarında əlavə komponent

Xüsusilə Rusiyada və Şərqi Avropa ölkələrində üvez əsaslı likyor və araq növləri hazırlanır. Qərb ölkələrində isə üvezli çaylar və bio-qida əlavələri geniş yayılıb. Azərbaycanda da son illərdə üvezin kulinariya və qida sənayesində istifadəsi artmaqdadır.

Kosmetologiyada tətbiq sahələri

Üvezin tərkibindəki antioksidant və vitaminlər onun dəriyə faydalı təsir göstərməsinə səbəb olur. Təbii kosmetik vasitə kimi istifadə edilən bu bitki:

• Dərinin tonusunu artırır
• Yaşlanma əlamətlərini azaldır
• Yağlı dəri üçün təbii balanslaşdırıcı funksiyası yerinə yetirir
• Gözaltı qara dairələrin azalmasında kömək edir

Məişət şəraitində üvez meyvəsindən və ya yarpaqlarından hazırlanmış maskalar dəriyə təbii parlaqlıq qazandırır. Hazırda bəzi ekoloji kosmetik markalar üvez ekstraktını məhsullarında fəal maddə kimi istifadə edir.

Üvezin becərilməsi və mühafizəsi

Təbiətdə vəhşi şəkildə böyüyən üvez, bağçılıqda da becərilə bilər. Toxumdan və ya çiliklə çoxaldılır. Torpağın münbit, nəmlik səviyyəsinin isə orta olması vacibdir. Günəş işığını sevən bu bitki, torpağın dərin qatlarına kök salaraq uzunömürlü olur.

Lakin son illərdə iqlim dəyişiklikləri, qeyri-qanuni ağac kəsimləri və meşələrin azalması səbəbilə üvezin təbii yayılma arealında müəyyən daralmalar müşahidə olunur. Bu səbəbdən bəzi ekoloji təşkilatlar üvez ağaclarının qorunması və artırılması üçün təşviqat tədbirləri həyata keçirir.

Üvez bitkisi həm təbiətin zəngin bir neməti, həm də sağlam həyat tərzinin təbii dayağı kimi qiymətləndirilməlidir. Onun müxtəlif sahələrdə istifadəsi, təbabətdən qidaya, kosmetologiyadan ekologiyaya qədər geniş yayılmışdır. Üvezin xalq təbabətində tutduğu yer yalnız mədəniyyətimizin deyil, həm də sağlamlıq dəyərlərimizin bir parçasıdır. Müasir dövrdə də bu təbii bitkinin elmi əsaslarla öyrənilməsi və istifadəsinin artırılması, həm fərdi, həm də ictimai sağlamlığa töhfə verəcək. Eyni zamanda onun biomüxtəlifliyinin qorunması ekoloji sabitliyin davamlılığı baxımından da önəmlidir.

Ən Çox Verilən Suallar