Ədirnə Sülhü: Münasibətlərinin Tarixi Fonu, İmzalanma Prosesi

XIX əsrin ilk yarısı Avropa və Asiyanın geosiyasi xəritəsində köklü dəyişikliklərlə yadda qaldı. Böyük imperiyalar arasında gedən mübarizələr yalnız diplomatik masalarda deyil, həm də döyüş meydanlarında, dəniz yollarında və sərhəd bölgələrində öz təsirini göstərdi. Bu dövrün ən diqqətçəkən hadisələrindən biri də Osmanlı İmperiyası ilə Rusiya İmperiyası arasında 1828–1829-cu illərdə baş vermiş müharibə və onun nəticəsi kimi imzalanmış Ədirnə Sülhü oldu. Bu sülh sənədi yalnız iki dövlət arasında münaqişəni sonlandırmaqla kifayətlənmədi, eyni zamanda Cənubi Qafqazın, Balkanların və Qara dəniz regionunun siyasi mənzərəsini dəyişdirdi. Ədirnə Sülhü həm də Azərbaycanın tarixinə təsir göstərən beynəlxalq aktlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər.

Müharibə Rusiya ilə Osmanlı arasında çoxdan bəri davam edən imperial ambisiyaların və təsir dairəsi uğrunda qarşıdurmaların növbəti mərhələsi idi. Əslində isə bu qarşıdurmanın kökündə həm Qafqazda, həm də Balkanlarda yerli xalqların müqəddəratı uğrunda gedən mübarizə dayanırdı. Rusiyanın istəyi təkcə ərazi qazanmaq deyildi, həm də öz nüfuzunu Osmanlı sərhədləri daxilində yerləşən Slavyan və Xristian xalqlar arasında artırmaq idi. Osmanlı üçünsə bu proseslər imperiyanın zəifləməsi demək idi. Bütün bu proseslərin yekunu isə 1829-cu ildə Ədirnədə bağlanan sülh müqaviləsi ilə yekunlaşdı.

Osmanlı-Rusiya münasibətlərinin tarixi fonu

Osmanlı və Rusiya imperiyaları arasındakı münasibətlər XVII əsrin sonlarından başlayaraq ardıcıl münaqişələrlə müşayiət olunurdu. Hər iki imperiya öz sərhədlərini genişləndirmək, yeni ticarət yollarına və strateji mövqelərə yiyələnmək istəyirdi. Xüsusilə Qara dəniz, Balkanlar və Qafqaz əraziləri onların maraq dairəsinə daxil idi. 1774-cü il Küçük Kaynarca Sülhü ilə Rusiya Krım üzərində nəzarəti ələ keçirdi və Qara dənizə çıxış imkanı qazandı. Bu, Osmanlı üçün ciddi geosiyasi zərbə idi. Daha sonra 1787–1792 və 1806–1812-ci illərdəki müharibələr vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.

XIX əsrin əvvəllərində Napaleon müharibələrindən sonra Avropada yeni güc balansı formalaşdı. Rusiya isə Osmanlı üzərində təzyiqlərini artıraraq Qafqaz və Balkanlarda mövqeyini gücləndirməyə başladı. 1826-cı ildə Osmanlı yeniçəri ordusunu ləğv etdikdən sonra hərbi gücü zəifləmişdi və bu zəiflik Rusiyanın qarşı tərəfə müharibə elan etməsini asanlaşdırdı.

1828–1829 Rusiya-Osmanlı müharibəsinin səbəbləri

1827-ci ildə Rusiya, Böyük Britaniya və Fransa birlikdə Osmanlıya qarşı hərbi ittifaq quraraq Navarin döyüşündə Osmanlı donanmasını məhv etdilər. Bu hadisə Osmanlının beynəlxalq nüfuzuna böyük zərbə vurdu. Həmin dövrdə Osmanlı Yunan üsyanını yatırmağa çalışsa da, Avropa dövlətləri Yunanıstanın müstəqilliyini dəstəkləyirdi. Rusiya isə bu fürsətdən istifadə edərək Osmanlıya müharibə elan etdi.

Rusiya həm Balkanlarda slavyan xalqlarına arxa durur, həm də Qafqazda ermənilərin və gürcülərin dəstəyini alaraq Osmanlıya qarşı hərbi əməliyyatlar aparırdı. Müharibənin əsas səbəblərindən biri də Qafqazda strateji mövqelərin nəzarətə alınması və ticarət yollarının Rusiyanın xeyrinə dəyişdirilməsi idi.

Müharibənin gedişatı və Ədirnəyə doğru irəliləyiş

Müharibə iki əsas cəbhədə – Qafqaz və Balkanlarda aparılırdı. Qafqaz cəbhəsində Rusiya generalı Paskeviç rəhbərlik etdiyi ordu ilə Osmanlının Qars, Ərzurum və Bayazid kimi şəhərlərini işğal etdi. Qısa müddətdə Osmanlı ordusu bu istiqamətdə ciddi itkilərə məruz qaldı. Paskeviçin rəhbərliyi altında aparılan əməliyyatlar yüksək dəqiqliklə həyata keçirilirdi.

Digər tərəfdən, Balkanlarda general Dibıç rəhbərliyi altında Rusiya ordusu Şumnu, Silistrə və Varna kimi mühüm istehkamları ələ keçirdi. Rusiya ordusu sürətlə Ədirnəyə yaxınlaşdı və paytaxt İstanbul təhlükə altına düşdü. Bu vəziyyət Osmanlını danışıqlara məcbur etdi.

Ədirnə və müqavilənin imzalanma prosesi

1829-cu ilin sentyabr ayında Osmanlı nümayəndə heyəti Rusiya ilə Ədirnə şəhərində sülh danışıqlarına başladı. Saziş 14 sentyabr 1829-cu ildə imzalandı. Müqaviləyə Osmanlı tərəfindən Mehmed Sadık Əfəndi və Rusiya tərəfindən Aleksandr Dibiç imza atdı. Müqavilə 16 maddədən ibarət idi və hər bir bənd strateji əhəmiyyət daşıyırdı.

Ədirnə sülh müqaviləsinin imzalanması ilə Rusiya hərbi baxımdan Osmanlıya qarşı üstünlük əldə etsə də, Avropa dövlətlərinin təzyiqi ilə daha yumşaq şərtlərlə kifayətlənməyə məcbur oldu. Bununla belə, müqavilə həm ərazi, həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan Osmanlı üçün ağır nəticələr doğurdu.

Sülh müqaviləsinin əsas müddəaları

Ədirnə sülhü ilə Osmanlı Rusiya qarşısında bir sıra güzəştlərə getməyə məcbur oldu:

• Osmanlı Qara dənizin şimal-qərb sahillərindəki Anapa, Poti və Ahıska qalalarını Rusiyaya verdi.
• Moldova və Valaxiyada rus işğalına son verilsə də, bu ərazilərdə Rusiyaya nəzarət hüququ tanındı.
• Qafqazda Osmanlı torpaqları olan Axalkalaki, Axaltsixe və Bayazid ərazisi Rusiyanın nəzarətinə keçdi.
• Rus tacirləri Osmanlı sularında azad ticarət hüququ qazandı.
• Yunanıstanın müstəqilliyi Osmanlı tərəfindən rəsmən tanındı.
• Rusiya Pravoslavların müdafiəçisi statusunu qazandı və bu, gələcəkdə Osmanlı daxilində daxili işlərə qarışmaq üçün bəhanəyə çevrildi.

Qafqaz və Balkanlar üçün nəticələri

Ədirnə sülhü Qafqazda Rusiyanın üstünlüyünü daha da artırdı. Bu ərazilərdə rus idarəçiliyi gücləndi və bölgəyə Pravoslav missionerlər göndərildi. Qafqazda demoqrafik dəyişikliklər başladı, müsəlman əhali sıxışdırılmağa başlandı. Balkanlarda isə Osmanlının təsiri zəiflədi, slavyan xalqları arasında milli azadlıq hərəkatları gücləndi.

Yunanıstanın müstəqillik qazanması digər xalqlara da ümid verdi. Rusiya isə Balkanlarda nüfuz dairəsini genişləndirdi. Bu hadisələr gələcəkdə baş verəcək Krım müharibəsinin əsasını qoymuş oldu.

Azərbaycan üçün dolayısı təsirlər

Ədirnə sülhü birbaşa Azərbaycan torpaqlarını əhatə etməsə də, regionda rus təsirinin artmasına şərait yaratdı. Rusiyanın Qafqazda güclənməsi, xüsusilə Osmanlının geri çəkilməsi nəticəsində Azərbaycan xanlıqları üzərində nəzarət möhkəmləndirildi. Həmçinin bu sülh İranla münasibətlərə də təsir göstərdi. Çünki Rusiya artıq Cənubi Qafqazda yeganə dominant güc statusunu əldə edirdi.

Osmanlı və Rusiyanın sonrakı mərhələdə vəziyyəti

Osmanlı üçün Ədirnə sülhü yeni zəifləmə mərhələsinin başlanğıcı oldu. İmperiya bir neçə cəbhədə bir anda mübarizə aparmaq iqtidarında olmadığını göstərdi. Rusiya isə öz strateji hədəflərinə çatdı və Qafqazda mövqelərini gücləndirdi. Bununla belə, Avropa dövlətlərinin narahatlığı Rusiyanın ekspansiyasını müvəqqəti dayandırdı.

Ədirnə Sülhü XIX əsrdə Osmanlı ilə Rusiya arasındakı güc balansının Rusiya lehinə dəyişməsinə səbəb olan əsas sənədlərdən biri oldu. Bu sülh aktı ilə Rusiya imperiyası Balkanlarda və Qafqazda genişlənməsini qanuniləşdirdi, Osmanlı isə yeni əraziləri itirməklə yanaşı, nüfuzunu da zəiflətdi. Qafqazda və Balkanlarda yaşayan xalqlar üçün isə bu müqavilə həm çətinliklərin, həm də milli oyanış proseslərinin başlanğıcı oldu. Azərbaycan üçün isə bu sülh regional güc tarazlığında Rusiyanın üstün mövqeyə çıxmasını və gələcək ruslaşdırma siyasətinin təməllərinin qoyulmasını şərtləndirdi.

Ən Çox Verilən Suallar