Əhriman: Etimologiyası, Tarixi Köklər

Azərbaycan xalqının qədim inancları, folkloru, mifologiyası və dini görüşləri arasında “Əhrimən” obrazı xüsusi yer tutur. Əhrimən insanlıq tarixinin ən qədim mifik və dini fiqurlarından biridir. O, əsasən zərdüştilik dinində və İran-Azərbaycan mifoloji sistemində dualist dünya görüşünün qaranlıq tərəfini təmsil edən sima kimi tanınır. Əhrimən bəşəriyyətin tarix boyu mübarizə apardığı şər, pislik, xəyanət, bədbəxtlik və dağıdıcı qüvvələrin personifikasiyasıdır. Müasir dövrə qədər müxtəlif etnosların mədəniyyətində Əhrimən obrazı qorunub saxlanılmış, ədəbiyyatda, incəsənətdə, xalq təfəkküründə öz əksini tapmışdır.

Əhrimənin etimologiyası və tarixi kökləri

“Əhrimən” sözü qədim Avesta dilində “Angra Mainyu” (Yaramaz Ruh, Pis Ruh) ifadəsindən yaranıb. O, İranın zərdüştilik dinində iki əsas qüvvədən biri – qaranlıq və pisliyin başçısı kimi təqdim olunur. Əhrimənin ən qədim təsvirlərinə Avesta mətnlərində, xüsusilə Yasna və Vendidad bölmələrində rast gəlinir. Onun əks qütbü isə Ahura Mazda – işıq, xeyir və yaradıcı başlanğıcın tanrısıdır.

Dualist kosmologiyaya görə, dünya iki əbədi və əzəli qüvvənin – Xeyir (Ahura Mazda) və Şər (Əhrimən) mübarizəsi nəticəsində yaranıb və inkişaf edir. Bu görüşlər yalnız İran və Azərbaycan mədəniyyətində deyil, həm də bütövlükdə Qafqaz, Yaxın Şərq və Orta Asiya xalqlarının folklor və dini ənənələrində dərin iz buraxıb.

Zərdüştilikdə Əhrimən konsepsiyası

Zərdüştilik – dünyanın ən qədim monoteist dinlərindən biri olan və əsasən İran, Azərbaycan, Orta Asiya, Hindistan və Qafqaz bölgəsində yayılmış dinlərdə Əhrimən xüsusi yer tutur. Zərdüşt peyğəmbərin təliminə görə, kainatda daimi olaraq işıq və qaranlıq, xeyir və şər, yaradıcı və dağıdıcı qüvvələr bir-birilə mübarizə aparır. Ahura Mazda yaxşılıq, nur və yaradılışın, Əhrimən isə qaranlıq, pislik və xaosun simvoludur.

Əhrimənin məqsədi yaradılmış harmoniyanı pozmaq, insanları azdırmaq, fəlakət, xəstəlik, ölüm, müharibə və bədbəxtlik gətirməkdir. Zərdüştilikdə insan ömrü boyu bu iki qüvvənin seçimi qarşısında qalır – yaxşılıq edərək Ahura Mazda tərəfdə, pislik edərək Əhrimən tərəfdə ola bilər.

Əhrimən obrazının Azərbaycan mifologiyasında və xalq təsəvvüründə yeri

Əhrimən Azərbaycan folklorunda və xalq inanclarında bəzən “şər ruhu”, “şeytan”, “qara qüvvə” kimi metaforik anlamlarda işlədilir. Xüsusilə Novruz bayramı ərəfəsində xalq arasında işıq və qaranlığın, yazın və qışın, həyat və ölümün simvolik mübarizəsi olaraq Əhrimən və Ahura Mazda motivləri qorunur. Xalq nağıllarında, rəvayətlərdə, aşıq dastanlarında, məhəbbət və qəhrəmanlıq hekayələrində Əhrimən qaranlıq, fitnə-fəsad, insanları azdıran və zərər vuran obraz kimi təqdim edilir.

Əhrimən adətən xəyanət, paxıllıq, düşmənçilik, gözdəymə, bəd nəzər və bədbəxtlik kimi mənfi hadisələrin səbəbi kimi qəbul olunur. Xalq inanclarında ailəni, evi, kəndi və insanı Əhrimənin təsirindən qorumaq üçün müxtəlif ayinlər, dualar, qoruyucu amuletlər və rituallar tətbiq edilirdi.

Əhrimənin digər dini sistemlərdə təzahürü

Əhrimən obrazı yalnız zərdüştilikdə deyil, digər semit və qafqaz dinlərində də “şər qüvvə”, “iblis”, “şeytan” konsepsiyasında təcəssüm olunur. Məsələn, İslamda İblis və ya Şeytan, xristianlıqda isə Devil (Şeytan) kimi, yəhudilikdə isə Sətan adlandırılan varlıq mahiyyətcə eyni funksiyanı daşıyır – insanı azdırmaq, fəsad və pislik toxumu səpmək.

Bir çox alimlər qeyd edir ki, Orta əsr teologiyasında Əhrimən obrazı digər xalqların dini təsəvvürlərinə və mifoloji sistemlərinə də təsir göstərmiş, bəd qüvvələrin personifikasiyası kimi qəbul edilmişdir.

Əhrimənin simvolik mənası və bədii təsviri

Əhrimən obrazı mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət və bədii yaradıcılıqda insanın içindəki və cəmiyyətdəki qaranlıq tərəfin simvoludur. O, bəzən daxili mübarizə, vicdan və ehtirasların toqquşması, pis vərdişlərin və zəifliyin obrazı kimi poetik şəkildə təsvir edilir. Ədəbiyyat və incəsənətdə Əhrimən bir çox hallarda sınaq, məkr, vəsvəsə, xainlik, qarşısıalınmaz güc, bəzən isə cəza və ədalətin tamamlayıcı obrazı kimi işlədilib.

Əhrimən simvolu bədii filmlərdə, romanlarda, rəssamlıq və heykəltəraşlıqda əsasən qaranlıq rənglər, gözqamaşdırıcı baxışlar, sirli və qorxulu obrazlarla verilir. Müasir populyar mədəniyyətdə də bu arxetip daim aktuallığını saxlayır.

Əhrimənlə bağlı xalq ayinləri və qorunma vasitələri

Tarixən Azərbaycan və regionun bir çox xalqları Əhrimən və ona bənzər şər ruhların təsirindən qorunmaq üçün müxtəlif rituallar həyata keçirib. Xüsusilə Novruzda tonqal qalamaq, evləri tüstüləndirmək, qoruyucu duz və su istifadə etmək, ailə üzvlərini pis gözlərdən qoruyan dua və tilsimlər oxumaq kimi ayinlər geniş yayılıb. Bu rituallar əcdadlarımızın yaxşılıq və şər, işıq və qaranlıq arasında daim seçim və mübarizədə olduğunu göstərir.

Əhrimənin çağdaş dövrdə təfsiri və fəlsəfi baxışı

Müasir dövrdə Əhrimən obrazı yalnız dini və mifoloji deyil, həm də fəlsəfi, psixoloji və sosial müstəvidə şər qüvvənin, neqativ enerjinin, destruktiv impulsların simvolu kimi şərh edilir. Fəlsəfi təhlildə Əhrimən insan ruhundakı ziddiyyətlər, mənfi cəhətlər, daxili mübarizə və seçimlər kontekstində tədqiq edilir. Psixoloji baxımdan bu obraz insanın kölgə tərəfi, eqosu, arzu və qorxuları ilə əlaqələndirilir.

Çağdaş ədəbiyyat, kino və incəsənətdə Əhrimən obrazı tez-tez insan psixikasının və cəmiyyətin dərin qatlarının açılmasında istifadə olunur.

Əhrimən qədim dövrlərdən bəri bəşəriyyətin mədəni yaddaşında qorunan ən arxaik və universal obrazlardan biridir. O, insanlığın yaxşılıq və pislik, işıq və qaranlıq, yaradıcı və dağıdıcı qüvvələrin əbədi mübarizəsi ideyasının əsas simvoludur. Əhrimən yalnız şər və qorxu mənbəyi deyil, eyni zamanda insanın özünü, mənəvi və sosial dəyərlərini dərk etməsi, seçim və məsuliyyət hissinin formalaşması üçün vacib bir simadır. Bu obraz Azərbaycan mədəniyyətində və kollektiv yaddaşında əbədi olaraq yaşayır və hər zaman aktual olaraq qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar