Əhrar Partiyası Azərbaycanın və ümumilikdə müsəlman Şərqinin siyasi tarixində xüsusi yeri olan, XX əsrin əvvəllərində formalaşmış milli-azadlıq və islahatçı ideyalara əsaslanan partiyalardan biridir. Bu siyasi təşkilat əsasən Azərbaycanın istiqlaliyyəti, millətin hüquq və azadlıqlarının qorunması, demokratik cəmiyyətin qurulması, maarifçilik və ictimai islahatların həyata keçirilməsi kimi hədəflər uğrunda fəaliyyət göstərmişdir.
Əhrar Partiyasının yaranma tarixi və ideoloji əsasları
Əhrar Partiyası (tam adı ilə “Əhrar Firqəsi” və ya “Müsəlman Əhrar Partiyası”) 1917-ci ildə Rusiya imperiyasında baş verən siyasi dəyişikliklər fonunda, Bakı şəhərində yaradılmışdır. Partiyanın yaranması dövrün əsas ictimai-siyasi hadisələri – Birinci Dünya Müharibəsi, feodal-çarlıq rejiminin süqutu, Rusiyada Fevral və Oktyabr inqilabları, milli oyanış və azadlıq hərəkatı ilə birbaşa bağlı idi.
“Əhrar” sözü “azad, müstəqil, sərbəst” mənasını verir və partiyanın əsas ideologiyası da məhz millətin azadlığı, sosial ədalət, hüquq bərabərliyi, irsi imtiyazların ləğvi, təhsil və maarifçilik üzərində qurulmuşdu. Partiyanın sıralarında müxtəlif sosial təbəqələri təmsil edən ziyalılar, müəllimlər, mülkədarlar, tacirlər və kəndlilər birləşmişdi. Əhrar Partiyası həmçinin din-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi, islamın modernləşdirilməsi, Avropa təcrübəsinin öyrənilməsi və tətbiqi məsələlərinə də diqqət yetirirdi.
Partiyanın proqramı və siyasi fəaliyyəti
Əhrar Partiyasının proqramı çoxşaxəli idi və bir sıra əsas prinsiplərə əsaslanırdı:
Milli istiqlal və demokratik idarəetmə: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin və milli hakimiyyətinin bərpası, demokratik konstitusiya, parlament idarəçiliyi.
Hüquq və azadlıqların təminatı: Söz, mətbuat, vicdan və toplaşmaq azadlığı, məhkəmə müstəqilliyi, hüquqi bərabərlik.
Maarifçilik və sosial islahatlar: Kütləvi savadlanma, ibtidai və orta təhsilin pulsuz olması, qadın hüquqlarının müdafiəsi, islahatçı ailə qanunvericiliyi.
Kənd təsərrüfatı və torpaq islahatları: Kəndlilərə torpaqların verilməsi, feodal qalıqlarının ləğvi, kənd təsərrüfatında modernləşmə.
İctimai-siyasi həmrəylik: Fərqli dini və etnik icmalar arasında tolerantlıq, sosial həmrəylik və milli birliyin təmin olunması.
Partiya fəaliyyəti dövründə, 1918-ci ilin mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Əhrar Partiyası parlamentdə (Milli Şura və ilk Məclisi-Məbusan) bir fraksiya kimi təmsil olunurdu. Partiyanın nümayəndələri dövlət idarəçiliyində, maarif, ədliyyə və iqtisadiyyat sahələrində, əsas qanunların hazırlanmasında aktiv rol alıblar.
Əhrar Partiyasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində rolu
1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentində Əhrar Partiyası özünün prinsipial və demokratik mövqeyi ilə fərqlənib. Partiyanın üzvləri – Sultanməcid Qənizadə, Xudadat bəy Məlikaslanov, İlyas bəy Zülalov və başqaları Cümhuriyyət hökumətində müxtəlif vəzifələrdə çalışıblar. Onlar maarif, kənd təsərrüfatı, qadınların hüquqları, torpaq və məhkəmə islahatlarının aparılmasında fəal iştirak ediblər.
Əhrar Partiyası Cümhuriyyətin müstəqilliyinin qorunması, xarici müdaxilələrin qarşısının alınması, xalqın sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün geniş təşəbbüslərlə çıxış edib. Partiya millətçi və modernist mövqeyini qoruyaraq, islahatların dinc və demokratik yolla aparılmasına, dözümlülük və vətəndaş həmrəyliyinə çağırıb.
Partiyanın süqutu və tarixi irsi
1920-ci ildə bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etməsi ilə Əhrar Partiyası da digər milli siyasi qüvvələr kimi fəaliyyətini dayandırdı. Partiyanın bir çox üzvləri repressiyalara məruz qaldı, sürgün edildi və ya ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bununla belə, Əhrar Partiyasının ideyaları sonrakı dövrdə Azərbaycan siyasi düşüncəsində, istiqlalçılıq və demokratik ənənələrin qorunmasında yaşamağa davam etdi.
Bu gün Əhrar Partiyası Azərbaycan siyasi tarixinin və demokratik hərəkatının formalaşmasında, maarifçilik və milli şüurun inkişafında mühüm rol oynamış bir təşkilat kimi dəyərləndirilir. Onun təcrübəsi və ideyaları yeni nəslə dövlətçilik, hüquq, azadlıq və sosial ədalət dəyərlərinin aşılanmasında aktual olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Əhrar Partiyası nə vaxt və harada yaradılıb?
1917-ci ildə Bakı şəhərində yaradılıb, əsasən milli azadlıq, sosial ədalət və maarifçilik ideyalarına əsaslanıb.
2. Partiyanın əsas ideoloji prinsipləri nələr idi?
Milli istiqlal, demokratik idarəetmə, hüquq və azadlıqlar, maarifçilik, torpaq islahatları və ictimai həmrəylik.
3. Əhrar Partiyasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində rolu nə olub?
Parlamentdə fraksiya kimi təmsil olunub, islahatların aparılmasında, maarif və sosial siyasətdə fəal iştirak edib.
4. Əhrar Partiyasının tanınmış üzvləri kimlərdir?
Sultanməcid Qənizadə, Xudadat bəy Məlikaslanov, İlyas bəy Zülalov və digər ictimai-siyasi xadimlər.
5. Partiya hansı sahələrdə islahatlar aparıb?
Maarif, kənd təsərrüfatı, qadın hüquqları, torpaq və məhkəmə islahatları sahəsində mühüm təşəbbüslərlə çıxış edib.
6. Əhrar Partiyası nə üçün fəaliyyətini dayandırıb?
1920-ci ildə bolşevik işğalı nəticəsində digər milli partiyalar kimi fəaliyyətini dayandırıb.
7. Əhrar Partiyasının tarixi irsi nədən ibarətdir?
Demokratik ənənələrin, milli şüurun, maarifçiliyin və sosial ədalət ideyalarının qorunmasında və inkişafında böyük rol oynayıb.
8. Əhrar Partiyası hansı sosial təbəqələri təmsil edib?
Ziyalılar, müəllimlər, kəndlilər, tacirlər və mülkədarlar.
9. Partiyanın əsas məqsədi nə idi?
Milli müstəqilliyin bərpası, azad cəmiyyətin qurulması və sosial islahatların həyata keçirilməsi.
10. Əhrar Partiyasının ideyaları bu gün də aktualdırmı?
Bəli, hüquq, azadlıq, təhsil və sosial ədalət prinsipləri müasir dövrdə də Azərbaycan üçün əhəmiyyətlidir.
