Əxbarnamə: Tarixi, Genezisi

Əxbarnamə Azərbaycan yazılı mədəniyyətinin, dövlət idarəçiliyinin və informasiya tarixi ənənələrinin formalaşmasında mühüm rol oynamış qədim yazılı sənəd növüdür. Əxbarnamələr, tarixin müxtəlif dövrlərində informasiyanın ötürülməsi, rəsmi məlumatın yayılması, siyasi, iqtisadi və ictimai hadisələrin cəmiyyətə çatdırılması üçün istifadə olunub. Müasir informasiya texnologiyalarının və mediaya əsaslanan cəmiyyətlərin yaranmasından çox-çox əvvəl, əxbarnamələr dövlətlərin və böyük ictimai institutların məlumatlandırma, hesabat və rəsmi xəbərvermə mexanizminin əsas vasitəsi sayılıb.

Bəşəriyyətin inkişafında yazılı məlumatların ötürülməsi və saxlanması insanlıq tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Qədim dövrlərdən başlayaraq fərqli sivilizasiyalarda, o cümlədən Azərbaycan torpağında xəbərlərin, hadisələrin və rəsmi məlumatların yazılı şəkildə toplanması və paylaşılması üçün müxtəlif vasitələr mövcud olub. Əxbarnamə məhz bu prosesin nəticəsi olaraq, yazılı irsin, dövlətçilik ənənələrinin və informasiya sferasında sabitliyin təməl sütunlarından biri kimi çıxış edir.

Əxbarnamə termini ərəbcə “xəbər” və “namə” sözlərinin birləşməsindən yaranıb, hərfi mənası “xəbər məktubu”, “rəsmi məlumat məktubu” və ya “hesabat yazısı” deməkdir. Bu sənəd forması əsasən dövlət, idarə, ordu, ticarət və diplomatik sahələrdə geniş istifadə olunub. Orta əsr Azərbaycan və Şərq dövlətlərində əxbarnamələr hökmdarlara, vəzirlərə, hakimlərə, eləcə də diplomatik nümayəndələrə və əhalinin müxtəlif təbəqələrinə rəsmi məlumat ötürmək üçün yazılıb.

Əxbarnamənin tarixi və genezisi

Əxbarnamənin ən qədim formalarına qədim Mesopotamiya, Şumer, Babil, Əhəmənilər, Sasanilər və digər Şərq dövlətlərinin arxivlərində rast gəlmək mümkündür. E.ə. III minillikdən başlayaraq dövlət başçılarına, icraçılara və sərkərdələrə yönələn yazılı hesabatlar, fərmanlar və xəbərlər ictimai idarəetmənin əsas elementinə çevrilib.

Azərbaycan ərazisində də ənənəvi dövlət idarəçiliyində yazılı məlumat ötürülməsi forması kimi əxbarnamə geniş yayılıb. Xüsusilə Orta əsrlərdə Səfəvilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Şirvanşahlar və digər yerli dövlətlərin saray arxivlərində əxbarnamələr mühüm yer tutub. Səfəvi sarayında və Şirvanşahlar dövlətinin idarəçiliyində rəsmi məlumatların, ordunun hərəkətləri, diplomatik əlaqələrin, vergi toplama və məhkəmə qərarlarının əks olunduğu əxbarnamələr həm tarixçilər, həm də sənədşünaslar üçün əvəzsiz mənbədir.

Əxbarnamənin əsas xüsusiyyətləri və strukturu

Əxbarnamə klassik üslubda, müəyyən qaydalara uyğun yazılırdı və özündə bir sıra əsas komponentləri ehtiva edirdi:

• Başlıq və giriş: Adətən göndərilən şəxsin adı, vəzifəsi, titul və ünvanı qeyd olunurdu.
• Əsas mətn: Verilən tapşırıq, xəbər, hadisə və ya hesabat əsaslı məlumatlar ardıcıl və aydın şəkildə təqdim edilirdi. Mətn çox vaxt obyektiv, rəsmilik və lakoniklik prinsiplərinə əsaslanırdı.
• Sonluq: Göndəricinin adı, möhür, tarix və təsdiqedici imza.
• Əlavələr: Bəzən rəsmi sənədlərin surətləri, göstərişlər və ya əlavə məlumatlar da əlavə edilirdi.

Əxbarnamənin məzmunu informasiyanın dəqiqliyinə, obyektivliyinə və məxfi saxlanma qaydalarına ciddi riayət edilməsini tələb edirdi. Bu sənəd forması həm dövlət başçıları, həm də icraçı orqanlar üçün informasiya axınının sistemli, nizamlı və etibarlı şəkildə idarə olunmasına imkan verirdi.

Əxbarnamənin funksiyaları və tətbiq sahələri

Əxbarnamənin əsas funksiyası rəsmi və vacib məlumatların yazılı şəkildə ötürülməsidir. Onun vasitəsilə dövlət başçıları, hökmdarlar, nazirliklər, ordu rəhbərləri, məhkəmələr, maliyyə orqanları və hətta ticarət müəssisələri bir-birinə operativ və hüquqi əhəmiyyət daşıyan məlumatlar göndərirdi. Əxbarnamələr vasitəsilə aşağıdakı sahələrdə informasiyanın dövriyyəsi təmin olunurdu:

• İdarəetmə: Dövlət və vilayət rəhbərlərinə gündəlik hesabatlar, vəziyyətlə bağlı məruzələr, qərar və tapşırıqlar göndərilirdi.
• Ordu və hərbi işlər: Hərbi əməliyyatlar, cəbhə xəbərləri, səfərbərlik və nizam-intizam barədə məlumatlar ötürülürdü.
• Diplomatiya: Xarici ölkələrlə rəsmi əlaqə, danışıqlar, diplomatik təbriklər və xəbərdarlıqlar, dostluq məktubları və müqavilələr əxbarnamə formasında yazılırdı.
• Vergi və maliyyə: Vergi yığımı, büdcə, xərclər və maliyyə hesabatları barədə rəsmi sənədlər hazırlanırdı.
• Ədliyyə: Qanun və fərmanların çatdırılması, məhkəmə qərarları, cəzaların icrası barədə yazılı bildirişlər təqdim olunurdu.

Əxbarnamə dövlət idarəçiliyində şəffaflıq, informasiya təhlükəsizliyi və operativliyin təminatı baxımından əvəzsiz rol oynayırdı.

Əxbarnamənin məzmun və üslub xüsusiyyətləri

Əxbarnamələr adətən rəsmi və ədəbi üslubda, qısa, lakin dolğun və məntiqi ardıcıllıqla tərtib olunurdu. Sənədin məqsədi informasiyanı aydın, təhrif olunmadan və bəzən də məxfi şəkildə ötürmək idi. Mətnin dili, terminologiyası və struktur qaydaları o dövrün hüquqi və inzibati standartlarına tam uyğun olurdu.

Əxbarnamə yazanlar çox vaxt dövrün ən savadlı və peşəkar katibləri, mirzələri və sənədşünasları olurdu. Onların hazırladığı yazılı sənədlər sonradan dövlət arxivlərinə daxil olur və gələcək nəsillər üçün rəsmi tarix və mənbə funksiyasını daşıyırdı.

Əxbarnamənin Azərbaycan tarixi və mədəniyyətində yeri

Azərbaycan dövlətçilik ənənələrində əxbarnamənin rolu xüsusilə Səfəvi, Qacar, Şirvanşahlar və sonrakı dövrlərin idarəçilik təcrübəsində aydın görünür. Əxbarnamələr dövlətin informasiya siyasətinin əsas elementi olmaqla yanaşı, mədəniyyət və yazılı irsin də ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.

Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində, xüsusilə Bakı, Şamaxı, Gəncə və Təbrizdə hökmdar saraylarında, ordu qərargahlarında və idarəetmə orqanlarında yazılmış əxbarnamələr bu gün də tarixi mənbə və sənədşünaslıq nümunəsi kimi elmi tədqiqatlarda əvəzsizdir.

Müasir dövrdə əxbarnamə ənənəsinin davamı və transformasiyası

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı ilə bərabər, klassik əxbarnamə forması dəyişərək, müasir dövrün elektron hesabatları, rəsmi məktubları, dövlət bülletenləri, press-relizləri və digər kommunikasiya vasitələri ilə əvəz olunub. Lakin bu gün də Azərbaycan Respublikasının dövlət qurumlarında, bələdiyyələrdə, nazirliklərdə və digər rəsmi strukturlarda yazılı hesabatların, məlumatlandırıcı məktubların və rəsmi bildirişlərin hazırlanması və yayılması əxbarnamə ənənəsinin müasir davamı sayılır.

Beynəlxalq təşkilatlara göndərilən rəsmi məktublar, hökumətlərarası yazışmalar, qanunvericilik və icra orqanlarının hesabatları klassik əxbarnamə funksiyasını bu gün də daşıyır.

Əxbarnamələrin tədqiqi və elmi əhəmiyyəti

Əxbarnamələr tarixçilər, filoloqlar, sənədşünaslar və hüquqşünaslar üçün əvəzsiz tədqiqat mənbəyidir. Onlar dövlət idarəçiliyi, ictimai münasibətlər, hüquq tarixi və sosial-iqtisadi proseslərin öyrənilməsində, dilin və yazı üslubunun təhlilində geniş istifadə olunur. Əxbarnamələrin mətnləri vasitəsilə cəmiyyətin o dövrdəki sosial, siyasi, iqtisadi və mədəni reallıqları, idarəçilik prinsipləri və kommunikasiya qaydaları aydın şəkildə öyrənilir.

Əxbarnamə nümunələri və arxivlərdə qorunma

Azərbaycan Milli Arxivi, Bakı, Gəncə, Şamaxı, Təbriz, Tiflis və İrəvan arxivlərində minlərlə əxbarnamə nümunəsi qorunub saxlanılır. Bu sənədlər arasında şah fərmanları, sərkərdə əmrləri, rəsmi məktublar, diplomatik yazışmalar, maliyyə hesabatları və məhkəmə qərarları ən geniş yayılmış formalar sırasındadır. Əxbarnamə nümunələrinin tədqiqi yalnız tarixi hadisələri deyil, həm də klassik Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik xüsusiyyətlərini öyrənmək baxımından vacibdir.

Əxbarnamə Azərbaycan dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin vacib sütunlarından biri, yazılı irsin və informasiya mübadiləsinin tarixi formasıdır. Əxbarnamələr dövlət idarəçiliyində şəffaflığın, informasiyanın təhlükəsiz və səmərəli dövriyyəsinin, cəmiyyətin maariflənməsinin təmin edilməsində xüsusi rol oynayıb. Müasir dövrdə də əxbarnamə ənənəsi davam edir və ölkənin rəsmi informasiya siyasətinin əsas komponentlərindən biri olaraq qalır. Əxbarnamələr vasitəsilə ötürülən informasiyanın obyektivliyi, dəqiqliyi və hüquqi etibarlılığı dövlət və ictimai həyat üçün hər zaman aktualdır.

Ən Çox Verilən Suallar