Əhsənüt Təvarix (“Əhsən üt-Təvarix” və ya “Əhsənüt-Təvarix” kimi də qeyd olunur) Azərbaycan, ümumilikdə isə Səfəvilər dövrü İranı və yaxın Şərq tarixinin ən əhəmiyyətli mənbələrindən biri hesab olunur. Bu əsər, təkcə siyasi hadisələrin deyil, həm də o dövrün ictimai, iqtisadi, mədəni və elmi həyatı barədə geniş və dolğun məlumat təqdim edir. Xüsusilə Azərbaycan tarixçiləri üçün bu kitab, Səfəvilər imperiyasının dövlət quruluşu, saray həyatı, diplomatik əlaqələr, regionun etnoqrafik xüsusiyyətləri, dini həyat, ictimai proseslər və bir çox digər aspektlərin öyrənilməsində əsas mənbədir.
Əhsənüt Təvarixin müəllifi kimdir?
Əhsənüt Təvarixin müəllifi Həsən bəy Rumlu XVI əsrin ortalarında yaşamış, Səfəvilər dövlətinin rəsmi tarixçilərindən biri olmuşdur. Həsən bəy Rumlu özü də Səfəvi ordusunun əyanlarından sayılırdı, saray və dövlət içində yüksək mövqe tuturdu. O, tarixi hadisələri birbaşa müşahidə edən, dövlətin içində yer alan şəxs kimi hadisələri obyektiv şəkildə sənədləşdirə bilmişdir. Bu səbəbdən Əhsənüt Təvarix birincil, yəni birbaşa hadisələri yazan və orada iştirak etmiş bir şəxs tərəfindən yazıldığı üçün xüsusilə dəyərlidir.
Əhsənüt Təvarix nə vaxt və necə yazılıb?
Əsər əsasən 1578-ci ildə tamamlanıb. Həsən bəy Rumlu kitabını fars dilində yazmışdır, bu da Səfəvi sarayının rəsmi və ədəbi dili idi. Əsər Səfəvilərin yaranması, Şah İsmayıl Xətainin hakimiyyətə gəlməsi, Şah I Təhmasib dövrü və XVI əsrin ikinci yarısındakı hadisələri əhatə edir. Müəllif materialları, şahid olduğu və eşitdiyi hadisələri, saray salnamələrini və digər mənbələri bir araya gətirərək böyük dəqiqliklə qələmə almışdır. O, sadəcə Səfəvilərin deyil, onlarla paralel Şərqdə baş verən hadisələri, Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Ərəb ölkələri və Avropadakı dəyişiklikləri də əsərində qeyd edib.
Əhsənüt Təvarixin strukturu və mövzuları
Əhsənüt Təvarix bir neçə hissədən ibarətdir və mövzuya görə bölünür. Əsərin əsas hissələrində aşağıdakı mövzular geniş şəkildə işıqlandırılır:
- Səfəvi dövlətinin yaranması: Səfəvi ordeninin təsis edilməsi, Şeyx Səfiəddin Ərdəbili və onun nəslinin fəaliyyəti.
- Şah İsmayıl və Səfəvilər imperiyası: Şah İsmayılın taxta çıxışı, dövlətin qurulması, yürüşlər, daxili və xarici siyasət, dini islahatlar və dövrün sosial mənzərəsi.
- Şah I Təhmasib dövrü: Onun hakimiyyət illərində dövlətin idarə edilməsi, Osmanlılarla müharibələr, saray həyatı, vəzir və əmirlərin fəaliyyəti.
- Hərbi, siyasi və iqtisadi həyat: Döyüşlər, dövlətin hərbi quruluşu, ordu islahatları, dövlət xəzinəsi, vergilər, əhali və torpaq idarəçiliyi, diplomatik əlaqələr.
- Mədəniyyət və gündəlik həyat: Ədəbiyyat, elm, incəsənət, dini həyat və müxtəlif bölgələrin etnoqrafik xüsusiyyətləri.
Əhsənüt Təvarixin mənbə kimi əhəmiyyəti
Əhsənüt Təvarix yalnız Səfəvilər dövrünün yox, ümumiyyətlə XVI əsr Şərq tarixinin öyrənilməsi üçün ən mötəbər yazılı mənbələrdən sayılır. Həsən bəy Rumlu hadisələri obyektiv, təfərrüatlı və faktlara əsaslanaraq təqdim edir. Əsərdə sadəcə şahlar və sərkərdələrin deyil, həm də sıravi insanların, kənd və şəhər həyatının, müxtəlif etnosların vəziyyəti, adət-ənənələri, dini münasibətlər, ticarət yolları və iqtisadi əlaqələr də ətraflı təsvir olunub.
Bu salnamənin başqa böyük əhəmiyyəti, müəllifin tənqidi yanaşması və faktların bir neçə mənbədən yoxlanmasıdır. Həsən bəy Rumlu yalnız şahid olduğu deyil, digər tarixçilərin yazdıqları və xalq arasında yayılan rəvayətləri də analiz edib, ən etibarlı məlumatları seçərək yazıb. Buna görə də Əhsənüt Təvarix bir ensiklopediya xarakteri daşıyır.
Əsərin tarixi və müasir dövrdə tərcüməsi
Əhsənüt Təvarix əsəri orijinalda fars dilində yazıldığı üçün uzun müddət Azərbaycanda yalnız alimlərin və tarixçilərin ixtiyarında olub. XX əsrdə və XXI əsrin əvvəllərində əsər tərcümə olunmağa və geniş elmi ictimaiyyətə təqdim edilməyə başladı. Hazırda Azərbaycan, İran, Türkiyə, Rusiya və Qərb ölkələrinin böyük kitabxanalarında və tədqiqat mərkəzlərində bu salnamənin əlyazma nüsxələri, nəşrləri və tərcümələri mövcuddur.
Azərbaycanda ilk dəfə Əhsənüt Təvarixin tərcüməsi və geniş elmi şərhi üzərində tarixçilərimiz işləyib, əsərin məzmunu, əsas hissələri və tarixi dəyəri oxuculara çatdırılıb. Hazırda bəzi ali məktəblərdə və elmi-tədqiqat institutlarında Səfəvi dövrü üzrə aparılan araşdırmalarda Əhsənüt Təvarix istinad edilən birinci mənbə hesab olunur.
Əhsənüt Təvarixdə Azərbaycan və azərbaycanlılar
Əsərdə Azərbaycan torpaqları, burada yaşayan əhali, tayfalar, onların sosial-iqtisadi durumu, dil və mədəniyyət məsələləri geniş şəkildə öz əksini tapıb. Xüsusilə Səfəvilər dövlətinin təşəkkül tapmasında Azərbaycanın oynadığı rol, azərbaycanlı hərbi və dövlət xadimləri, alim və şairlərin fəaliyyəti haqqında dəqiq və əsaslı məlumatlar verilir. Həsən bəy Rumlu həm də etnoqrafik təsvirlər verərək, ölkənin müxtəlif bölgələrində yaşayan xalqların həyat tərzini, geyimini, inanclarını və adətlərini oxucuya çatdırır.
Əhsənüt Təvarixdə Səfəvi dövlətinin əsas dayağı sayılan qızılbaş tayfalarının fəaliyyəti, onların dövlət idarəçiliyində, orduda, diplomatiyada və saray həyatında tutduğu mövqelər xüsusi vurğulanır. Müəllif bu tayfaların birliyinin Səfəvi imperiyasının uzunömürlü və güclü olmasında əsas amil olduğunu göstərir.
Əsərdəki üslub və yazı tərzi
Həsən bəy Rumlunun üslubu çox canlı və axıcıdır. O, faktları quru şəkildə sadalamır, hadisələri bəzən dramatik, bəzən də analitik təsvir edir, səbəb-nəticə əlaqələrini göstərir. Əsərdə saray intriqaları, döyüş səhnələri, xalqın gündəlik həyatı və müxtəlif bölgələrdə baş verən hadisələr bədii təsvirlərlə verilir. Bu isə əsəri həm də ədəbiyyat və dil baxımından dəyərli edir.
Müəllif hadisələri yazarkən şəxsi münasibətini də gizlətmir, müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərə qiymət verir, onların uğurlarını və ya səhvlərini qeyd edir. Bu, oxucuya hadisələri daha yaxşı anlamaq və dövrün ab-havasını hiss etmək imkanı yaradır.
Əhsənüt Təvarixin çağdaş elmdə yeri
Bu əsər hazırda tarixçilər, filoloqlar, etnoqraflar və kulturoloqlar üçün əsas qaynaqdır. Səfəvi dövlətinin sosial-siyasi tarixi, Azərbaycan xalqının dövlətçilik ənənələri, İran və Qafqaz regionunun beynəlxalq münasibətləri və mədəni həyatını öyrənmək istəyən hər kəs üçün Əhsənüt Təvarix əvəzsiz xəzinədir. Əsər, həmçinin dövlətçilik təfəkkürünün, milli birliyin və tarixi yaddaşın formalaşmasında vacib rola malikdir.
Bu salnamədən alınan məlumatlar, həm də müasir dövrün tarixi-siyasi, mədəni və ictimai proseslərinin dərk edilməsində, milli kimlik və tarixi irsin qorunub saxlanmasında önəmli vəsait kimi çıxış edir.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Əhsənüt Təvarix hansı dövrü əhatə edir?
Əsər əsasən XVI əsrin əvvəllərindən 1578-ci ilə qədər olan dövrü, Səfəvi dövlətinin yaranmasından Şah I Təhmasibin hakimiyyəti və sonrakı hadisələri əhatə edir.
2. Əhsənüt Təvarixin müəllifi kimdir?
Əsərin müəllifi Həsən bəy Rumludur. O, Səfəvi sarayında dövlət məmuru və rəsmi tarixçi kimi çalışıb.
3. Əhsənüt Təvarix hansı dildə yazılıb?
Əsər fars dilində yazılıb. O dövrün saray və elmi dili fars dili idi.
4. Əhsənüt Təvarixdə əsasən hansı mövzulara toxunulub?
Əsərdə siyasi hadisələr, hərbi yürüşlər, dövlət quruluşu, sosial-iqtisadi həyat, etnoqrafik məlumatlar, mədəniyyət və elmi inkişaf geniş təsvir olunub.
5. Əhsənüt Təvarixin tarixi mənbə kimi əhəmiyyəti nədir?
Əhsənüt Təvarix birincili mənbədir, yəni hadisələri birbaşa yaşamış və müşahidə etmiş şəxs tərəfindən yazılıb. Tarixçilər üçün obyektiv və dolğun faktlar təqdim edir.
6. Əhsənüt Təvarix Azərbaycanda necə qiymətləndirilir?
Azərbaycanda və beynəlxalq elmi dairələrdə əsər böyük elmi mənbə, etibarlı salnamə və milli tarix üçün zəngin xəzinə kimi qəbul edilir.
7. Əhsənüt Təvarix ilk dəfə nə vaxt tərcümə olunub?
Əsər XX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycan və rus dillərinə tərcümə edilib, tədricən daha geniş oxucu kütləsinə çatdırılıb.
8. Əhsənüt Təvarixdə Azərbaycanla bağlı hansı məlumatlar var?
Əsərdə Azərbaycan torpaqları, buradakı tayfalar, əhali, dövlət xadimləri, iqtisadiyyat və mədəniyyət, etnoqrafik təsvirlər geniş yer tutur.
9. Əhsənüt Təvarixin başqa mənbələrdən üstünlüyü nədir?
Əhsənüt Təvarix hadisələrin birbaşa şahidi olan müəllif tərəfindən yazılıb, dəqiq faktlar və obyektiv məlumatlar verilir, hadisələr müqayisəli şəkildə təqdim olunur.
10. Əhsənüt Təvarix müasir dövrdə harada və necə istifadə olunur?
Əsər ali məktəblərdə, elmi-tədqiqat institutlarında, Azərbaycan və regionun tarixi üzrə istinad edilən birinci dərəcəli qaynaq kimi istifadə edilir.
