Dəniz nəqliyyatının təhlükəsiz və səmərəli şəkildə idarə olunması dünya iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Qlobal ticarət dövriyyəsinin böyük hissəsinin dəniz yolu ilə həyata keçirilməsi gəmiçilik sahəsində peşəkar və etibarlı idarəetmə standartlarının tətbiqini zəruri edir. Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı (IMO) tərəfindən qəbul olunan Əmniyyətli İdarəetmə haqqında Beynəlxalq Məcəllə (ISM Code) gəmiçilik sahəsində əmniyyətin və ətraf mühitin mühafizəsinin artırılması məqsədilə hazırlanıb və dünyada tətbiq olunan ən vacib normativ sənədlərdən biridir. Bu məcəllənin tətbiqi nəticəsində gəmiçilik şirkətlərində idarəetmə mədəniyyəti dəyişmiş, risklərin düzgün qiymətləndirilməsi, qəzaların və insan tələfatının qarşısının alınması üçün vahid yanaşma formalaşıb.
ISM Kodu gəmi istismarında insan faktorunun rolunu əsas götürərək, insan səhvlərindən yaranan risklərin minimuma endirilməsini və əmniyyətli əməliyyat prinsiplərinin daim təkmilləşdirilməsini hədəfləyir. Gəmiçilikdə rəqabət şəraitinin güclənməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və beynəlxalq bazarların tələbləri fonunda ISM Kodu həm hüquqi, həm də əməli cəhətdən gəmi sahibləri, idarəçiləri və ekipaj üçün bələdçi rolunu oynayır. Məcəllənin icrası ilə bağlı beynəlxalq təcrübənin toplanması, milli qanunvericiliyin uyğunlaşdırılması və sektorun davamlı inkişafı dəniz nəqliyyatı sahəsində gələcəkdə qarşıya çıxacaq çağırışlara daha hazırlıqlı olmağı təmin edir. Azərbaycanda da beynəlxalq standartlara uyğun olaraq ISM Kodu geniş tətbiq olunur, bu isə ölkənin tranzit və logistika potensialının reallaşdırılmasına əhəmiyyətli təsir göstərir.
ISM Kodunun yaranma səbəbləri və məqsədləri
1987-ci ildə Zeebrugge (Belçika) limanında baş verən “Herald of Free Enterprise” bərəsinin faciəvi qəzası dəniz nəqliyyatında əmniyyətli idarəetmənin zəifliklərini və insan faktorundan qaynaqlanan risklərin miqyasını bir daha üzə çıxardı. Bununla yanaşı, digər irimiqyaslı qəzalar da gəmiçilikdə təhlükəsizlik sistemlərinin təkcə texniki yox, həm də idarəetmə səviyyəsində təkmilləşdirilməsinin vacibliyini gündəmə gətirdi. Bu hadisələr nəticəsində IMO tərəfindən risklərin düzgün qiymətləndirilməsi, təhlükəsiz əməliyyat və ətraf mühitin qorunması məqsədilə universal qaydaların hazırlanmasına qərar verildi.
ISM Kodu gəmiçilik şirkətləri üçün idarəetmə sistemlərinin tətbiqi və saxlanılması, gəminin və ekipajın təhlükəsizliyinin təmin olunması, əməliyyat zamanı ətraf mühitə zərərin azaldılması məqsədləri daşıyır. Məcəllə beynəlxalq səviyyədə qəbul edilərək, SOLAS (Dənizdə Canların Təhlükəsizliyi haqqında Beynəlxalq Konvensiya) sənədinə əlavə olunub və müxtəlif dövrlərdə təkmilləşdirilib. ISM Kodu gəmiçilik şirkətinə özünün əmniyyətli idarəetmə sistemi (SMS – Safety Management System) qurmağı, bu sistemin effektiv işləməsini təmin etməyi və daima təkmilləşdirməyi tələb edir. Gəmiçilikdə risklərin idarə olunması, hadisələrin araşdırılması, effektiv ünsiyyət, daimi monitorinq və qiymətləndirmə ISM Kodunun əsas fəlsəfəsini təşkil edir.
Əsas anlayışlar və prinsiplər
ISM Kodu gəmiçilik sahəsində universal terminologiya və qaydalar gətirir. Məcəllənin tələblərinə əsasən, hər bir gəmiçilik şirkəti öz gəmilərinin təhlükəsiz istismarı üçün fərdi Safety Management System (SMS) tətbiq etməli, bütün heyətə bu sistemin tələblərini izah etməli və real icrasını daim nəzarətdə saxlamalıdır. Əmniyyətli idarəetmə sistemi sənədləşdirilmiş şəkildə olmalı, sistematik olaraq yenilənməli və əməkdaşlar arasında aydın şəkildə bölüşdürülməlidir.
ISM Kodu beş əsas prinsipi ehtiva edir:
- Gəmiçilik siyasəti – şirkətin əmniyyət və ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı konkret siyasəti olmalıdır.
- Səlahiyyət və məsuliyyətlərin bölgüsü – hər bir əməkdaşın və strukturun səlahiyyət və məsuliyyəti yazılı şəkildə müəyyən edilməlidir.
- Risklərin qiymətləndirilməsi və idarə olunması – əməliyyat prosesində bütün mümkün risklər təhlil edilməli, onların qarşısının alınması üzrə tədbirlər həyata keçirilməlidir.
- Təlim və maarifləndirmə – bütün heyət üzvləri mütəmadi təlim və maarifləndirmə prosesinə cəlb olunmalıdır.
- Daimi təkmilləşmə və audit – idarəetmə sistemi vaxtaşırı yoxlanmalı, nöqsanlar aşkarlanmalı və təkmilləşdirici tədbirlər planlaşdırılmalıdır.
ISM Kodunun tətbiq sahələri və hüquqi statusu
ISM Kodu beynəlxalq səviyyədə fəaliyyət göstərən yük və sərnişin gəmilərinin, eləcə də onların idarəedicilərinin üzərinə birbaşa hüquqi öhdəliklər qoyur. Beynəlxalq sularda üzən 500 və daha çox brutto-reyestr tonajına malik bütün yük və sərnişin gəmiləri, eləcə də bunları idarə edən şirkətlər kodun şərtlərinə əməl etməlidirlər. Azərbaycanın dəniz donanmasında, xüsusən Xəzər dənizində fəaliyyət göstərən böyük tonnajlı gəmilər ISM Kodunun tələblərinə uyğun fəaliyyət göstərir.
Hüquqi baxımdan, ISM Kodu beynəlxalq konvensiyalara daxil olduğundan, onun tələblərinin pozulması həm şirkətə, həm gəmi kapitanına, həm də heyət üzvlərinə qarşı ciddi inzibati və ya hətta cinayət məsuliyyəti yarada bilər. Beynəlxalq sertifikatlaşdırma prosesindən uğurla keçməyən gəmilər limanlarda saxlanıla, sığorta təminatından məhrum edilə və ya əməliyyat icazəsi ləğv oluna bilər. Bu məcəllənin icrası üzərində beynəlxalq nəzarət və audit sistemi qurulub, liman dövlətləri də bu prosesdə fəal iştirak edirlər.
Əmniyyətli İdarəetmə Sistemi (SMS) və onun strukturu
ISM Kodunun tələblərinə əsasən, gəmiçilik şirkətləri əmniyyətli idarəetmə sistemi (SMS) yaratmalı və sənədləşdirməlidirlər. SMS aşağıdakı elementləri özündə cəmləşdirir:
- Əmniyyət siyasəti və məqsədləri: Şirkətin əmniyyət prioritetləri və strategiyası, əməliyyat və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə məqsədlər.
- Səlahiyyət və məsuliyyət bölgüsü: Rəhbərlik, kapitan və heyət arasında səlahiyyətlərin və vəzifələrin dəqiq bölgüsü.
- Əməliyyat prosedurları: Gəminin istismarı və fövqəladə hallarda hərəkət planı, gəmidə və sahildə əlaqə qaydaları.
- Risklərin idarə olunması: Gəminin fəaliyyəti zamanı mümkün risklərin təhlili və onların aradan qaldırılması üzrə tədbirlər.
- Heyət hazırlığı və təlimlər: Ekipaj üzvlərinin peşə hazırlığı, mütəmadi təlim və sertifikatlaşdırma prosesi.
- Hadisələrin araşdırılması və təhlili: Qəza, zədələnmə və ya digər hadisələrin dərhal araşdırılması, nəticələrin analiz edilməsi və yeni tədbirlərin işlənib hazırlanması.
- Daxili və xarici audit: Sistematik yoxlamalar, uyğunluq auditləri və təkmilləşdirici tədbirlərin planlaşdırılması.
ISM Koduna uyğun SMS sisteminin effektiv işləməsi üçün şirkət rəhbərliyi və heyət arasında daim açıq, şəffaf və səmərəli informasiya axını təmin olunmalıdır.
İdarəetmə strukturunda insan amili və risklərin minimuma endirilməsi
Gəmiçilik sənayesində risklərin böyük hissəsi insan faktorundan qaynaqlanır. ISM Kodu insan səhvlərini minimuma endirmək üçün idarəetmə strukturunda məsuliyyət və səlahiyyət bölgüsünün dəqiq müəyyən edilməsini tələb edir. Şirkətin hər bir əməkdaşı öz vəzifə öhdəliklərini və məsuliyyətini tam şəkildə bilməli, təlimlərdə və maarifləndirmə proqramlarında aktiv iştirak etməlidir.
Eyni zamanda, fövqəladə hallara operativ reaksiya vermək üçün qabaqlayıcı tədbirlər və təlimatlar hazırlanır, ekipaj üzvlərinin psixoloji və fiziki hazırlığına xüsusi diqqət yetirilir. Risklərin idarə edilməsi üçün “risk assessment” metodologiyası tətbiq edilir, gəminin istismarı zamanı baş verə biləcək bütün təhlükələr təhlil olunur, hər hansı hadisənin qarşısının alınması üçün qabaqlayıcı tədbirlər işlənir.
Ətraf mühitin mühafizəsi və sosial məsuliyyət
ISM Kodu təkcə gəmi və heyətin təhlükəsizliyi ilə deyil, həm də dəniz mühitinin mühafizəsi ilə bağlı tələblər qoyur. Dənizə zərərli maddələrin atılması, sızıntılar və digər neqativ təsirlərin qarşısının alınması üçün hər bir gəmi şirkəti konkret tədbirlər planı hazırlamalı, ekipajı bu sahədə maarifləndirməlidir. Təhlükəli yüklərin daşınması zamanı beynəlxalq ekoloji normalara riayət olunması vacibdir. Bununla yanaşı, sosial məsuliyyət prinsiplərinə uyğun olaraq ekipaj üzvlərinin sağlamlığı və rifahı üçün şirkət tərəfindən lazımi şərait yaradılmalı, onlara daim psixoloji dəstək göstərilməlidir.
Dəniz mühitinin qorunması məqsədilə sızıntıların qarşısının alınması üçün texniki baxışlar, profilaktik tədbirlər, xüsusi avadanlıqlar və proqramlar tətbiq edilir. Beynəlxalq ekoloji normaların pozulması şirkətə qarşı ciddi hüquqi sanksiyalarla nəticələnə bilər. Azərbaycanın Xəzər dənizində ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması üçün milli qanunvericilik də ISM Kodunun tələbləri ilə uzlaşdırılıb.
ISM Kodunun tətbiqinin nəticələri və üstünlükləri
ISM Kodu gəmiçilik şirkətlərində idarəetmə mədəniyyətinin formalaşmasına, əmniyyət səviyyəsinin yüksəlməsinə, qəza riskinin azalmasına və ətraf mühitin mühafizəsinə şərait yaradıb. Qəzalardan və insan tələfatından sığortalanmaq, beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyətini qorumaq və fəaliyyətin şəffaflığını təmin etmək üçün ISM Kodunun icrası vacibdir. Müasir gəmiçilik şirkətləri üçün beynəlxalq sertifikatlaşdırma və audit prosesindən uğurla keçmək mühüm şərtdir.
ISM Kodu tətbiq edilən şirkətlərdə idarəetmə strukturunda effektivlik artır, əməkdaşlar arasında ünsiyyət və əməkdaşlıq güclənir, bütün hadisələrin və risklərin düzgün təhlili və araşdırılması təmin olunur. Həmçinin, şirkət imicinin qorunması, beynəlxalq limanlarda fəaliyyətə icazənin asan alınması, sığorta şərtlərinin sərfəli olması kimi üstünlüklər formalaşır.
Azərbaycanın gəmiçilik sahəsində ISM Kodunun rolu
Azərbaycan gəmiçiliyi də beynəlxalq tələblərə uyğun olaraq ISM Kodunun bütün tələblərini tətbiq edir. Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi, digər böyük operatorlar və xarter şirkətləri əmniyyətli idarəetmə sistemlərini quraraq beynəlxalq sertifikatlaşmadan keçirlər. Milli qanunvericilikdə də ISM Kodunun tələbləri nəzərə alınaraq müvafiq dəyişikliklər edilir, Azərbaycan Dövlət Dəniz Administrasiyası və digər nəzarət orqanları tərəfindən bu prosesə nəzarət həyata keçirilir. Yerli kadrların maarifləndirilməsi, mütəmadi təlimlərin təşkili və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi ölkənin gəmiçilik sektorunun inkişafına müsbət təsir göstərir.
ISM Kodunun tətbiqi Azərbaycan gəmiçiliyində əmniyyət və səmərəliliyin artırılması, ətraf mühitin qorunması, gəmi heyətinin peşəkarlığının yüksəldilməsi, qəzaların və təhlükəli hadisələrin qarşısının alınması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu proses ölkənin dəniz nəqliyyatı sahəsində beynəlxalq nüfuzunun yüksəlməsinə dəstək verir.
Dəniz nəqliyyatında təhlükəsizliyin və ətraf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsi üçün vahid standartlara ehtiyac həmişə aktual olub. ISM Kodu məhz bu məqsədlə hazırlanıb və gəmiçilik şirkətlərinin əməliyyatlarında etibarlı idarəetmənin təmin olunması üçün universal çərçivə yaradır. Bu məcəllənin tətbiqi nəticəsində gəmiçilik şirkətlərinin idarəetmə strukturunda şəffaflıq, məsuliyyətlilik və daimi təkmilləşmə prinsipləri möhkəmlənib. Gəmiçilik sahəsində beynəlxalq rəqabətə davamlı olmaq, hüquqi sanksiyalardan yayınmaq və ekoloji təhlükəsizliyə nail olmaq üçün ISM Kodunun tələblərinə ciddi əməl olunmalıdır.
Azərbaycanda da bu istiqamətdə böyük uğurlar əldə edilib. Əmniyyətli idarəetmə sistemlərinin tətbiqi nəticəsində ölkənin tranzit və logistika imkanları genişlənib, dəniz nəqliyyatı sektorunun beynəlxalq etibarlılığı artıb. İdarəetmə sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, müasir texnologiyaların tətbiqi, kadr hazırlığının gücləndirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunluq gələcəkdə ölkə gəmiçiliyinin daha da inkişafına yol açacaq. Dəniz nəqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən bütün şirkətlər üçün ISM Kodu etibarlı idarəetmə, təhlükəsizlik və davamlı inkişafın əsas təminatçısıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
ISM Kodu beynəlxalq sularda üzən, 500 və daha çox brutto-reyestr tonajına malik yük və sərnişin gəmilərinə və onları idarə edən şirkətlərə şamil olunur.
Şirkət əmniyyət siyasəti, əməliyyat və fövqəladə hallar prosedurları, risklərin idarə olunması, heyət hazırlığı və hadisələrin araşdırılması üzrə sənədlər hazırlamalıdır.
Əmniyyətli idarəetmə sistemi şirkətin siyasət və prosedurlarını, risklərin qiymətləndirilməsini, heyət təlimlərini və davamlı təkmilləşməni əhatə edir və bütün əməkdaşlar tərəfindən icra olunur.
Qəza riskinin azalması, beynəlxalq bazarlarda rəqabət üstünlüyü, sığorta şərtlərinin əlverişliliyi, əməliyyat şəffaflığı və ekipajın peşəkarlığının yüksəldilməsi kimi üstünlükləri vardır.
Kodun tələblərinə əməl olunmaması gəminin limanda saxlanmasına, sığorta təminatının ləğv olunmasına, cərimələrə və hüquqi məsuliyyətə səbəb ola bilər.
Heyət üzvləri üçün nəzəri və praktiki təlimlər, fövqəladə hallar üzrə məşqlər, sertifikatlaşdırma və davamlı maarifləndirmə proqramları təşkil edilir.
Azərbaycan gəmiçiliyində ISM Kodunun bütün tələbləri yerinə yetirilir, milli qanunvericilik bu sahəyə uyğunlaşdırılıb və sertifikatlaşdırma prosedurları tam tətbiq edilir.
Maliyyə xərcləri gəminin ölçüsündən və istismar müddətindən asılı olaraq dəyişir, lakin uzunmüddətli dövrdə qəza riskinin azalması və sığorta xərclərinin azalması hesabına qənaət əldə olunur.
ISM Kodu dəniz mühitinin mühafizəsi üçün konkret tədbirlər və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsini tələb edir, ekoloji insidentlərin qarşısının alınmasına xidmət edir.
Audit və yoxlamalar həm daxili, həm də beynəlxalq nəzarət orqanları tərəfindən aparılır, uyğunsuzluqlar aşkar olunduqda təkmilləşdirici tədbirlər planlaşdırılır və həyata keçirilir.
