İslam dünyasında Quranın təfsiri və dərin mənalarının araşdırılması həmişə böyük bir elmi və fəlsəfi cərəyan olub. Müxtəlif təfsirçilər əsrlər boyunca Qurani-Kərimin ayələrini izah etməyə çalışıb, hər biri öz dövrünün intellektual və ictimai ehtiyaclarına cavab verməyə çalışıb. Onların arasında “Əl-Mizan fi Təfsir əl-Quran” (qısaca: Əl-Mizan Təfsiri) əsəri xüsusi nüfuz və elmi dəyərə malikdir. Bu əsər, həm klassik, həm də müasir İslam elminin nadir incilərindən biri sayılır və onun müəllifi mərhum Allamə Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai müasir İslam təfəkkürünün banilərindəndir. Əl-Mizan təkcə ayələrin mətninə deyil, onların fəlsəfi, sosial və tarixi dərinliklərinə, Quran və hədislərin harmoniyasına, müasir elmi metodların təfsirə tətbiqinə dair nümunəvi yanaşmadır.
Əl-Mizan Təfsirinin Müəllifi: Allamə Təbatəbai
Əl-Mizan təfsirinin müəllifi, Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai (1903–1981), XX əsrin ən böyük şiə alimlərindən biri kimi tanınır. O, İranın Təbriz şəhərində dünyaya gəlmiş, dini təhsilini orada və Nəcəf elmi mühitində tamamlamışdır. Allamə Təbatəbai həm fəlsəfə, həm riyaziyyat, həm də İslam elmlərində yüksək bilik və dərin düşüncə sahibi idi. Onun Quran təfsiri sahəsində elmi mirası təkcə İslam dünyasında deyil, dünyəvi akademik mühitdə də yüksək qiymətləndirilir. Təbatəbainin maarifçilik və ictimai islahatlara verdiyi töhfələr də diqqətəlayiqdir. Əl-Mizan təfsirini yazmaqda məqsədi Qurani-Kərimin mənalarını intellektual səviyyədə və eyni zamanda gündəlik insan həyatı ilə uzlaşdırmaq idi.
Əl-Mizan Təfsirinin Yazılma Tarixi və Konteksti
Əl-Mizan Təfsiri 1947-ci ildən etibarən yazılmağa başlanmış və təxminən 25 il ərzində tamamlanmışdır. Bu dövr İran və bütövlükdə İslam dünyasında sosial, elmi və siyasi dəyişikliklərin baş verdiyi, İslam təfəkkürünün yeni intellektual cərəyanlarla qarşılaşdığı bir zaman idi. Allamə Təbatəbai klassik təfsir metodlarından istifadə etməklə yanaşı, yeni fəlsəfi və elmi yanaşmaları da bu əsərə daxil etmişdir. Əl-Mizan təfsiri yazıldığı dövrdə həm Əhli-sünnə, həm də Əhli-şiə təfsir ənənələrini, klassik ərəb filologiyasını, İslam fəlsəfəsini və müasir elmi metodları bir araya gətirən ilk əsərlərdən biri kimi çıxış etmişdir.
Əl-Mizan Təfsirinin Quruluşu və Xüsusiyyətləri
Əl-Mizan təfsiri 20 cilddən ibarətdir və Quran ayələrinin sırayla, surədən-surəyə, ayədən-ayəyə təhlili və izahı prinsipi üzərində qurulmuşdur. Hər cilddə Qurandakı ayələr tədqiq olunur, onların lüğəvi mənası, səbəbi-nüzul (nazil olma səbəbi), hədis və rəvayətlərdəki izahları, məntiqi və fəlsəfi təhlili, eləcə də ictimai və etik aspektləri ətraflı izah edilir. Əl-Mizanda əsas məqam ayələrin “Quranla Quranı izah etmək” (təfsirul-Quran bil-Quran) prinsipidir. Yəni, hər bir ayənin digər ayələrlə olan əlaqəsi araşdırılır, ziddiyyət və yanlış başa düşülmələrin qarşısı alınır.
Təfsirin Elmi Metodu və İntellektual Yanaşma
Əl-Mizan Təfsiri İslam dünyasında elmi və fəlsəfi yanaşmanın ən bariz nümunəsidir. Allamə Təbatəbai Quranın yalnız dini deyil, həm də elmi, fəlsəfi və sosial aspektlərini üzə çıxarmağa çalışır. O, təfsirdə hər bir mövzunu dərin analiz edir, ayələri hədislər, fəlsəfi traktatlar və bəzən hətta müasir elmi biliklər işığında təhlil edir. Bu yanaşma Əl-Mizanı İslam aləmində ən nüfuzlu və aktual təfsir nümunəsinə çevirib. Təbatəbai elmi polemikalara, fəlsəfi mübahisələrə, tarix və sosiologiyaya xüsusi diqqət yetirir.
“Quranla Quranı Təfsir Etmək” Prinsipi
Əl-Mizan təfsirinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri “Quranla Quranı təfsir etmək” prinsipidir. Bu, Qurandakı bir ayənin izahında digər ayələrdən istinad olaraq istifadə etmək, onların arasında daxili harmoniyanı və dərin mənəvi əlaqəni üzə çıxarmaq deməkdir. Bu metodla Təbatəbai mövcud ənənəvi təfsirlərin çatışmazlıqlarını aradan qaldırmağa çalışır. Beləliklə, Quranın universal mesajı, onun insan və cəmiyyət barədə konsepsiyaları daha aydın və dərin şəkildə açılır.
Əl-Mizan Təfsirində Fəlsəfə və Rasionalizm
Əl-Mizan yalnız dini və hüquqi məsələləri deyil, fəlsəfi və məntiqi sualları da ön plana çəkir. Allamə Təbatəbai ayələrin təhlilində rasionallığı, təbiət elmlərini və məntiqi araşdırma metodlarını tətbiq edir. O, insan ağlının Quranın dərinliklərinə varmaq üçün vacib olduğunu, iman və düşüncənin bir-birini tamamlamasını vurğulayır. Əl-Mizanda bu cür rasional və fəlsəfi baxış müasir insanın Quranı yalnız dini kitab kimi deyil, həm də elmi-mədəni irs kimi dərk etməsinə kömək edir.
Təfsirdə Hədislərin və Tarixi Rəvayətlərin Yeri
Əl-Mizan təfsirində yalnız ayələrin öz mətnləri deyil, eyni zamanda Peyğəmbər (s) və Əhli-beytdən (ə) gələn etibarlı hədis və rəvayətlər də geniş şəkildə istifadə olunur. Təbatəbai hər bir hədisin sənəd və məna baxımından etibarlılığını yoxlayır, zəif və saxta rəvayətləri tənqid edir, ənənəvi təfsir üsullarına elmi dəqiqlik gətirir. O, hədis və rəvayətləri yalnız dini hökm kimi deyil, həm də elmi və fəlsəfi izah üçün zəmin kimi istifadə edir. Bu yanaşma təfsirin elmi əsaslarını və obyektivliyini möhkəmləndirir.
Sosial və Əxlaqi Mövzulara Yanaşma
Əl-Mizan Təfsiri təkcə Quranın hüquqi və etiqadi ayələrini deyil, həm də sosial, ailə, iqtisadi və əxlaqi məsələlərini müasir kontekstdə şərh edir. Allamə Təbatəbai Quranın insan və cəmiyyət haqqında baxışını, ictimai ədalət, hüquq, ailə münasibətləri, mənəviyyat, təhsil və əmək mədəniyyətinə dair prinsipləri dərindən təhlil edir. O, Qurani-Kərimin insan və cəmiyyətin rifahı üçün universal prinsip və dəyərlər təqdim etdiyini göstərir.
Əl-Mizan Təfsirinin İslam Düşüncəsinə Təsiri
Əl-Mizan Təfsiri İslam dünyasında və xüsusilə şiə elmi mühitində ən çox oxunan və tədqiq olunan təfsir nümunələrindəndir. Bu əsər təfsir elminə elmi obyektivlik, rasionallıq, fəlsəfi dərinlik və müasirlik gətirib. Allamə Təbatəbainin metod və yanaşması həm klassik alimlər, həm də müasir İslamşünaslar tərəfindən qəbul edilərək yeni nəsil təfsirçilərin formalaşmasına təkan verib. Əl-Mizan müasir dövrdə İslam fəlsəfəsi, teologiya və hüquq nəzəriyyəsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Əl-Mizan Təfsirinin Müasir Dönəmdə Rolu
Bugünkü dövrdə Əl-Mizan Təfsiri həm dini mühitdə, həm də universitetlərdə, elmi-tədqiqat institutlarında geniş istifadə olunur. Onun ayələrə elmi və fəlsəfi yanaşması müasir insanın düşüncə tərzinə yaxın və anlaşıqlıdır. Əl-Mizan yeni nəsil üçün İslamın dərinliklərini rasional, elmi və sosioloji aspektlərdə araşdırmaq üçün etibarlı mənbəyə çevrilib. Təfsirin elektron versiyaları, tərcümələri və şərhləri artıq müxtəlif dillərdə yayılıb və İslam dünyasının intellektual həyatında vacib rol oynayır.
Əl-Mizan Təfsiri İslam elminin, fəlsəfi və elmi yanaşmanın zirvəsində dayanan, Qurani-Kərimin dərin məna və mahiyyətini insanlara çatdıran əvəzsiz bir elmi irsdir. Allamə Təbatəbainin bu əsəri yalnız dini mətndə deyil, bəşəriyyətin mənəvi, əqli və ictimai inkişafında da əsas yol göstərən mənbələrdəndir. Əl-Mizan yalnız bir təfsir kitabı deyil, həm də insan idrakının, fəlsəfi düşüncəsinin və sosial intellektin simvoludur. O, Quranı həm elmi, həm də əxlaqi və ictimai baxımdan dəyərləndirir, müasir çağın suallarına, insanlıq dilemmasına cavab tapmağa çalışır.
Bu əsər sayəsində Quranın hər bir ayəsi yalnız dövrünün insanına deyil, bütün zamanlar üçün aktual bir bələdçiyə çevrilir. Əl-Mizan Təfsiri İslam elminin gələcək nəsillər üçün ən böyük irslərindən biri kimi qiymətləndirilir, elm, iman və əxlaq harmoniyasının nadir nümunəsidir. Allamə Təbatəbai və Əl-Mizan, İslam aləmində düşüncənin, idrakın, əxlaqın və elmin dərin sintezini təcəssüm etdirir və bu gün də İslam sivilizasiyasının intellektual simasını formalaşdırır.
Ən çox verilən suallar
- Əl-Mizan təfsiri nədir və kim tərəfindən yazılıb?
Əl-Mizan fi Təfsir əl-Quran (Əl-Mizan Təfsiri) Qurani-Kərimin ən məşhur və elmi-fəlsəfi təfsirlərindən biridir. Onu məşhur İran alimi Allamə Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai yazıb. - Əl-Mizan təfsiri neçə cilddən ibarətdir?
Əl-Mizan Təfsiri 20 cilddən ibarətdir və bütün Quranı əhatə edir. Hər cilddə müxtəlif surə və ayələrin dərindən şərhi verilir. - Təfsirin əsas elmi-metodoloji xüsusiyyəti nədir?
Əsas xüsusiyyət “Quranla Quranı təfsir etmək” metodudur. Yəni, hər bir ayə digər ayələrlə izah olunur və ayələr arasında əlaqə üzə çıxarılır. - Əl-Mizanda fəlsəfi və elmi yanaşma necə özünü göstərir?
Allamə Təbatəbai təfsirdə fəlsəfi və elmi təhlilə xüsusi yer verir, ayələrin rasionallıq, məntiq və müasir elmlə əlaqəsini göstərir. - Təfsirdə hədislərdən və rəvayətlərdən necə istifadə olunur?
Əl-Mizanda hədislər və rəvayətlər geniş araşdırılır, sənədi və mənası yoxlanılır və yalnız etibarlı mənbələrdən istifadə edilir. - Əl-Mizan təfsiri şiə, yoxsa sünni ənənəsinə əsaslanır?
Əl-Mizan əsasən şiə təfsir ənənəsinə əsaslanır, lakin burada ümumislam elmi qaynaqlarına, klassik və müasir fikirlərə də yer verilib. - Əl-Mizan Təfsiri müasir dövrdə hansı dəyərə malikdir?
Əl-Mizan müasir İslam elmi, fəlsəfi və ictimai düşüncənin əsas mənbələrindən biridir, universitetlərdə və elmi dairələrdə geniş istifadə olunur. - Təfsirdə sosial və əxlaqi məsələlər necə işıqlandırılır?
Əl-Mizanda ailə, cəmiyyət, hüquq, əxlaq və insan münasibətləri kimi sosial-əxlaqi mövzular Qurana uyğun müasir baxışla izah edilir. - Əl-Mizan təfsirinin digər təfsirlərdən əsas fərqi nədir?
Əl-Mizanın fərqi, Quran ayələrinin bir-birinə istinadla izahı, fəlsəfi və elmi dərinlik, zəngin hədis və rəvayət təhlili ilə seçilməsidir. - Əl-Mizan təfsiri hansı dillərə tərcümə olunub?
Əl-Mizan Təfsiri fars, ərəb, ingilis, türk və bir sıra başqa dillərə tərcümə edilib və dünyanın müxtəlif elmi dairələrində yayılıb.
