Azərbaycan dilinin zəngin leksik fonduna daxil olan sözlər arasında “ələk” termini xüsusi yeri ilə seçilir. Bu söz, bir tərəfdən ən qədim məişət alətlərindən birinin adını ifadə edir, digər tərəfdən xalq danışığında, ədəbi əsərlərdə, elmi və texniki terminologiyada geniş işlədilir. “Ələk” sözü həm məişət mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsidir, həm də simvolik, məcazi mənaları ilə Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında, təsərrüfatında və şifahi xalq ədəbiyyatında dərin iz buraxıb. Ələk — sadə görünən, lakin hər bir kənd evinin, çörək və taxıl bolluğu ilə bağlı milli həyat tərzinin, zəhmət və əməyi təcəssüm etdirən əşyadır.
Ələk sözünün lüğəvi mənası və izahlı tərifi
Ələk – sıx hörgülü, əsasən dairəvi formalı, tor və ya metal, plastik və ya saçdan hazırlanmış, taxılı, un və ya digər xırda hissəcikləri əyridən, iri və lazımsız parçaları ayırmaq üçün istifadə olunan məişət alətidir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində ələk “un, taxıl və s. məhsulları ələmək, iri və yad cismlərdən təmizləmək üçün istifadə olunan torlu alət” kimi şərh olunur. Ələyin əsas funksiyası bir materialı başqa bir materialdan, adətən, xırda və iri hissəciklər üzrə ayırmaqdır. Müasir texnologiyada da eyni prinsiplə işləyən “süzgəc”, “filtr”, “separator” tipli qurğular məhz ələyin prinsipini davam etdirir.
Ələk sözünün etimologiyası və tarixi kökləri
“Ələk” sözü türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan, türk və türkmən dillərində eyni məna ilə işlədilir və qədim türk tayfalarının məişətində xüsusi yerə malik olub. Bu termin, bəzən “ələç”, “ələq”, “ələqə” formasında da rast gəlinir və qədim oğuz-türk lüğətlərində qeyd olunub. Tarixi mənbələrdə ələk alətinin ən azı min illər öncədən Şərq xalqlarının məişətində və təsərrüfatında istifadə edildiyi təsdiqlənir. Ələk həmçinin, arxeoloji qazıntılarda tapılmış qədim əşyalar arasında da rast gəlinir və bu, onun tarixən geniş yayılmış mədəniyyət nümunəsi olduğunu göstərir.
Ələyin növləri və konstruksiyası
Ələyin bir neçə əsas növü mövcuddur: taxta və ya plastik çərçivəli, içərisi metal və ya təbii lifli torla örtülən ənənəvi ələk; un ələyən və ya taxıl ələyən iri ələk; əl ilə tutulan kiçik ələk və s. Ələyin konstruksiyası sadə olsa da, funksional cəhətdən çox faydalıdır. Əsas hissələri – dairəvi və ya oval çərçivə və bu çərçivəyə bərkidilmiş tor və ya incə dəlikli səthdir. Müasir dövrdə ələk alətinin müxtəlif növ və ölçüləri sənaye və məişətdə istifadə edilir: mətbəx ələyi, kənd təsərrüfatı ələyi, inşaat ələyi və hətta laboratoriya ələkləri.
Ələyin məişətdə və kənd təsərrüfatında istifadəsi
Ələk ən çox kənd təsərrüfatında – taxılın, dənli bitkilərin, paxlanın, unun təmizlənməsi və ələnməsi üçün istifadə olunur. Çörək bişirən qadınlar illərlə un ələyini gündəlik istifadə edib, onu təmiz saxlamaq və düzgün işlətmək üçün xüsusi qaydalara riayət ediblər. Taxıl yığımı zamanı, qabıq və samanı ayırmaq üçün ələk əvəzedilməzdir. Meyvə-tərəvəz emalında, evdə hazırlanan pendir və s. ərzaq məhsullarının süzülməsi və təmizlənməsi üçün də müxtəlif ölçülü ələklərdən istifadə olunur. Bu alət həmçinin, ənənəvi çay süzgəclərində də tətbiq edilir.
Ələyin texniki və elmi aspektləri
Ələyin prinsipi sadə olsa da, mühəndislik və materialşünaslıq baxımından maraqlı hesab olunur. Ələyin torunun və ya dəlikli səthinin sıxlığı, materialın növü və dəliklərin ölçüsü ələyin funksionallığını müəyyən edir. Sənaye və elmi laboratoriyalarda ələkdən müxtəlif sahələrdə – tikinti materiallarının, tozların, mineralların ayırılması, analiz üçün istifadə olunur. Kimya və biotexnologiyada da müxtəlif fraksiyaları ayırmaq üçün mexaniki ələk prinsipi tətbiq edilir. Bu proseslərdə bəzən “süzgəc” və “filtrasiya” terminləri işlədilsə də, əsas funksional məntiq ələkdən gəlir.
Ələk sözünün məcazi mənası və ədəbi dildə istifadəsi
Ələk yalnız məişət aləti deyil, eyni zamanda Azərbaycan ədəbi dilində və folklorunda məcazi və simvolik mənalar daşıyır. “Ələkdən keçirmək” ifadəsi – nəyisə diqqətlə yoxlamaq, sınamaq, qüsurları ayırmaq, hərtərəfli təhlil etmək mənasında istifadə olunur. Şifahi xalq ədəbiyyatında və atalar sözlərində “Ələkdən keçmiş” ifadəsi – təcrübəli, çox şey görmüş, həyatın sınaqlarından çıxmış insanı təsvir etmək üçün işlədilir. Ədəbiyyatda və publisistikada “ələk” obrazı tez-tez süzgəc, seçim, sınaq və təmizlənmə ideyalarını simvolizə edir.
Ələk obrazı Azərbaycan folklorunda və şifahi xalq ədəbiyyatında
Azərbaycan folklorunda ələk obrazı həm məişət səviyyəsində, həm də bədii, simvolik məqamlarla zəngindir. Atalar sözləri: “Ələkdən keçməyən un olmaz”, “Ələyin yaxşısı, ələyən əl”, “Ələk ələyən yerini, ələnən un özünü tanıyar” və s. misallar xalqın zəhmətə, düzgünlüyə, əmək bölgüsünə və sınaqlara münasibətini ifadə edir. Nağıl və tapmacalarda ələk obrazı bəzən zəhmətkeşliyi, bəzən həyatın təzadlarını, bəzən də xırdalığın və təmizliyin simvolu kimi çıxış edir.
Ələyin müasir həyat və texnologiyada yeri
Bugünkü gündəlik həyatımızda ələk klassik forma və funksiyasını qoruya-qoruya, eyni zamanda yeni texnoloji variantlarda – elektrik ələkləri, avtomatik süzgəclər, sənaye separatorları şəklində istifadə olunur. Qida sənayesində, aptek və laboratoriyalarda, inşaatda, əczaçılıqda və kosmetologiyada ələyin müxtəlif funksional növləri geniş tətbiq edilir. Müasir “ağıllı” ələk sistemləri artıq kompüterləşdirilmiş və yüksək dəqiqliklə işləyir, lakin əsas prinsipləri qədim ələyin funksiyasından fərqlənmir.
Ələyin mədəni və sosial əhəmiyyəti
Ələk aləti Azərbaycan xalqının məişətinin, əmək və zəhmət ənənəsinin ayrılmaz hissəsidir. Ələk və ələkdən istifadə gündəlik həyatda əmək bölgüsünü, qadın zəhmətini, kənd məişətinin ritmini, kollektiv iş birliyini simvolizə edir. Ələk həm də bolluğun, təmizlik və seçiciliyin, yüngül və ağır zəhmətin simvolu kimi mədəniyyətimizdə yer alıb. Xüsusilə kənd yerlərində, bu gün də ələyin dəyəri öz aktuallığını qoruyur.
“Ələk” sözünün digər dillərdə işlənməsi və terminoloji izahı
“Ələk” sözünün digər dillərdə qarşılığı türkcədə “elek”, rusca “сито”, ingiliscə “sieve”, “strainer”, fransızca “tamis” şəklindədir. Lakin hər bir dil və mədəniyyətdə ələk məişət və istehsal mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi kimi eyni əsas funksiya ilə tanınır. Sənaye terminologiyasında isə ələk “screen”, “separator”, “filter” və “mesh” kimi texniki adlarla işlənir. Lakin Azərbaycan dilində bu sözün həm gündəlik, həm məcazi, həm də elmi anlamları saxlanılır.
Ələk sözü və ələk aləti Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında, əmək və məişət mədəniyyətində, folklor və ədəbiyyatında dərin və çoxqatlı iz buraxıb. Bu sadə alət əsrlər boyu taxılın, unun, ərzağın təmizlənməsi və ələnməsi üçün istifadə edilib, zəhmətkeşlik, sınaq, təmizlik və bolluğun rəmzinə çevrilib. Ələk sözünün mənası və obrazı xalq danışığında, məcazi və simvolik mənalarda da zənginləşərək milli identitetimizin, zəhmət və əməyin, sadəlik və diqqətçiliyin poetik nişanəsi olub. Ələk gündəlik məişət və istehsalda istifadə olunan praktik bir alət olmaqla yanaşı, xalqımızın əmək və həyat fəlsəfəsini, ədəbiyyat və mədəniyyətindəki bədii düşüncəni də ifadə edir. Müasir dövrdə ələk texnologiya və sənayedə yeni şəkillər alsa da, onun tarixi, sosial və mədəni dəyəri dəyişmir – o, Azərbaycan xalqının zəhmət simvoludur.
Ən çox verilən suallar
- Ələk nədir?
Ələk – un, taxıl, və digər xırda materialları ələmək, iri və yad cisimlərdən təmizləmək üçün istifadə olunan torlu və ya dəlikli məişət alətidir. - Ələk sözünün mənası nədir?
Ələk – bir materialı digərindən ayırmaq, təmizləmək üçün istifadə olunan alətə deyilir; sözün kökü qədim türk dillərindən gəlir. - Ələyin hansı növləri var?
Ənənəvi və müasir ələk növləri: taxta çərçivəli ələk, metal və ya plastik torlu ələk, iri taxıl ələyi, kiçik mətbəx ələyi, sənaye ələkləri. - Ələyin məişətdə əsas rolu nədir?
Ələk əsasən taxıl, un, paxla və digər ərzaqların təmizlənməsi və ələnməsi, iri və xırda hissəciklərin ayrılması üçün istifadə olunur. - Ələk sözünün məcazi mənası varmı?
Bəli, “ələkdən keçirmək” – diqqətlə yoxlamaq, sınaqdan çıxarmaq, hərtərəfli təhlil etmək mənasında məcazi şəkildə istifadə olunur. - Ələk Azərbaycan folklorunda necə təsvir edilir?
Ələk atalar sözlərində, tapmacalarda və nağıllarda zəhmət, təmizlik, sınaq, bolluq və həyatın təzadlarının simvoludur. - Müasir texnologiyada ələyin analoqu varmı?
Bəli, müasir sənaye və elmdə ələk funksiyasını yerinə yetirən filtr, süzgəc, separator, avtomatlaşdırılmış ələk və s. sistemlər mövcuddur. - Ələk sözü digər dillərdə necə işlənir?
Türkcədə “elek”, rus dilində “сито”, ingiliscədə “sieve”, “strainer”, fransızcada “tamis” kimi qarşılıqları var. - Ələyin tarixi nə qədər qədimdir?
Ələk qədim dövrlərdən, minilliklər əvvəl, əkinçilik və taxılçılığın inkişafı ilə bağlı olaraq insan məişətində istifadə olunub. - Ələk sözü Azərbaycan dilində hansı obraz və simvolları ifadə edir?
Ələk – zəhmət, bolluq, təmizlik, seçicilik və sınaq rəmzi, eyni zamanda əmək və həyat fəlsəfəsinin bir simvoludur.
