Əşirət anlayışı insan cəmiyyətlərinin ən qədim və fundamental təşkilatlanma formalarından biridir. Tarixin bütün mərhələlərində insanlar birləşərək tayfa, qəbilə və nəhayət, əşirət formasında sosial birliklər yaradıblar. Bu birliklər yalnız fiziki birgəyaşayış deyil, eyni zamanda ortaq mənəvi, hüquqi və mədəni sistemlər çərçivəsində formalaşıb. Əşirətlər bir çox hallarda dövlət strukturundan əvvəl mövcud olan və müəyyən coğrafi məkanda sosial-iqtisadi münasibətləri, güc balansını, nəsil ardıcıllığını və mədəniyyətin daşıyıcılığını təmin edən bir model rolunu oynayıb.
Azərbaycanın tarixi, coğrafi mövqeyi və etnik tərkibi baxımından əşirətçilik ənənəsi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Qafqaz dağlarında, Cənubi Azərbaycanın yaylalarında, Naxçıvanın kəndlərində və Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrində uzun illər ərzində müxtəlif əşirətlər yaşamış və öz həyat tərzlərini qoruyub saxlamışlar. Əşirət anlayışı sadəcə tarixə aid bir struktur deyil, bu gün də bəzi bölgələrdə öz izlərini saxlayan canlı sosial hadisədir.
Əşirət Nədir və Necə Formalaşır?
Əşirət, ortaq soydan gələn, bir neçə nəsli əhatə edən və ənənəvi şəkildə vahid liderlik, adət-ənənə və yaşayış sistemi ilə birləşmiş sosial birlikdir. Əşirətin əsas xüsusiyyəti onun qan qohumluğuna əsaslanan quruluşudur. Əksər hallarda eyni baba soyundan gələn ailələrin birliyi ilə yaranan əşirətlər zamanla böyüyərək alt qollara – nəsillərə və tirələrə bölünür.
Əşirətlərin formalaşmasında aşağıdakı amillər mühüm rol oynayır:
- Ortaq mənşə və soy bağlılığı
- Eyni coğrafi ərazidə yerləşmə
- Birgə təsərrüfat fəaliyyəti (heyvandarlıq, əkinçilik, ticarət)
- Ortaq dini və mədəni dəyərlər
- Müdafiə və təhlükəsizlik məqsədilə birgə hərəkət
Əşirətlərin formalaşması ilkin cəmiyyətlərdə dövlətin və hüquq sisteminin olmaması ilə bağlıdır. İnsanlar birgə yaşamaq və özlərini qorumaq üçün bu kimi sosial strukturlara ehtiyac duyublar.
Əşirət və Qəbilə: Fərq Nədədir?
Əşirət termini bəzən qəbilə ilə eyniləşdirilsə də, bu iki anlayış arasında incə fərqlər mövcuddur. Qəbilə daha çox etnik kimlik üzərində qurulan və geniş miqyaslı tayfa birliyini ifadə edir. Əşirət isə daha kiçik və çox zaman lokal xarakterli sosial birlikdir. Qəbilə bir neçə əşirətdən ibarət ola bilər, lakin əşirət bir qəbilənin tərkib hissəsi ola bilər.
Məsələn, türklərin Oğuz qəbiləsi 24 boydan ibarət idi. Bu boylar isə öz növbəsində bir neçə əşirət və nəsilə bölünürdü. Yəni qəbilə ümumi siyasi və mədəni birlikdirsə, əşirət həmin birlik daxilində daha konkret və praktik əlaqələrin təmsilçisidir.
Tarixdə Əşirətlərin Rolu və Siyasi Gücü
Tarix boyu əşirətlər yalnız sosial struktur deyil, eyni zamanda hərbi və siyasi güc mərkəzləri olmuşdur. Orta əsrlər dövründə bir çox dövlətlərin əsas dayağı məhz güclü əşirət ittifaqları olmuşdur. Azərbaycan tarixində də əşirətlərin dövlətçiliyin qurulmasında rolu böyük olmuşdur.
Şirvanşahlar dövləti, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular, Səfəvilər və Qacarlar kimi dövlətlərin əsasında əşirətçilik və tayfa birliyi dayanırdı. Məsələn, Səfəvilərin ilk dayaqları olan “qızılbaş” tayfaları əslində müxtəlif əşirət və tirələrdən ibarət idi. Hər bir əşirət dövlətə döyüşçü, vergi, təsərrüfat gücü və inzibati dəstək verməklə siyasi sistemin əsas təbəqəsini təşkil edirdi.
Əşirət Liderliyi və İdarəçilik Sistemi
Əşirətlərdə idarəetmə adətən lider – bəylər və ya ağsaqqallar tərəfindən həyata keçirilirdi. Liderlərin seçimi çox zaman soyun ən hörmətli, nüfuzlu və hərbi cəhətdən güclü şəxsləri arasından aparılırdı. Əşirət lideri yalnız siyasi rəhbər deyil, həm də sosial ədalət təminatçısı, münaqişələrin həll edəni, nikah və ailə məsələlərinin tənzimləyicisi rolunda çıxış edirdi.
Əşirət daxilində məsələlər adətən “əşirət məclisi” adlanan toplantılarda müzakirə olunurdu. Bu məclislərdə kişilər, bəylər və ağsaqqallar iştirak edər, qərarlar konsensusla qəbul olunardı. Bu struktur bəzən formal hüquq sistemindən daha effektiv işləmişdir, çünki insanlar onu özlərinin yaratdığı və qəbul etdiyi mexanizm kimi görürdü.
Əşirət Adətləri və Mədəniyyəti
Əşirətlərin mədəniyyəti zəngin və çoxşaxəlidir. Hər bir əşirətin özünəməxsus toy adətləri, yas mərasimləri, musiqisi, geyim tərzi və ləhcəsi ola bilər. Bu fərqlər uzun illər boyunca təbiətlə iç-içə, lokal şəraitdə yaşamaqla bağlı idi.
Azərbaycanın bəzi bölgələrində – xüsusilə dət Tovuz, Qazax, Borçalı, Naxçıvan və Lənkəran zonalarında əşirətlərin bu günə qədər yaşadılan adət-ənənələrinə rast gəlmək mümkündür. Toylarda oynanılan spesifik oyunlar, oxunan manilər, qadın və kişi geyimlərinin forması və hətta verilən yeməklər əşirət kimliyinin mədəni kodlarını daşıyır.
Əşirətçilik və Müasir Dövr
Müasir dövrdə əşirətçilik anlayışı öz ənənəvi formasında əvvəlki gücünü itirsə də, bəzi bölgələrdə və xalqlarda hələ də canlı şəkildə mövcuddur. Xüsusilə İranda, İraqda, Türkiyənin cənub-şərqində və Cənubi Azərbaycanda əşirət strukturları sosial münasibətlərdə, evlilik sistemində və hətta bələdiyyə idarəçiliyində də müəyyən rol oynayır.
Azərbaycanda da bəzi bölgələrdə insanlar öz əşirət mənsubiyyətini qoruyub saxlayır və bu kimlik çərçivəsində evlilik, dostluq, əməkdaşlıq və dəstək şəbəkələri formalaşdırır. Bu baxımdan əşirətçilik, qlobal modernizmə qarşı lokal identikliyin yaşaması baxımından maraqlı bir sosial hadisədir.
Əşirətlərin Müsbət və Mənfi Tərəfləri
Əşirət sistemi bir çox müsbət funksiyaları ilə tarixdə mühüm rol oynamışdır:
- Sosial həmrəylik və qarşılıqlı dəstək
- Müdafiə və təhlükəsizlik təminatı
- Adət və mədəniyyətin qorunması
- Təbii fəlakətlər və çətinliklər zamanı kollektiv yardım
Lakin əşirət sisteminin müəyyən mənfi cəhətləri də mövcuddur:
- İrəli yaşda nikahların təşviqi və məcburi evliliklər
- Sosial bərabərsizlik və qadınların hüquqlarının məhdudlaşdırılması
- Dövlət sistemindən kənar idarəçilik formaları
- Modern inkişaf və urbanizasiya ilə ziddiyyətlər
Müasir dünyada bu sistemin müsbət elementlərini qoruyaraq, mənfi elementlərini isə islahatlarla aradan qaldırmaq daha effektiv yanaşma sayıla bilər.
Əşirət Anlayışının Gələcək Perspektivi
Əşirət anlayışının gələcəyi onun mədəni və sosial funksiya daşıyıcısı kimi yaşamasından asılı olacaq. Artıq klassik mənada əşirət idarəçiliyi və hərbi ittifaqların dövrü başa çatıb. Lakin etnik və mədəni identiklik baxımından əşirətlər müasir dövr üçün də əhəmiyyətlidir.
Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində əşirət anlayışı çox zaman folklor, tarix və mənsubiyyət duyğusu kimi yaşadılır. Bu kimlik hissi insanlar arasında mənəvi bağlılığı gücləndirə bilər. Lakin bu zaman cəmiyyətə zərər vura biləcək ifrat təəssübkeşlikdən, bölücülükdən və ayrı-seçkilikdən uzaq durmaq vacibdir.
Əşirət anlayışı təkcə bir etnoqrafik termin deyil, həm də dərin tarixi, sosioloji və mədəni məna daşıyan sosial institutdur. Minillərlə formalaşan bu struktur bir dövrün ictimai təşkilatlanma modelini təmsil edirdi və bir çox hallarda dövlət strukturunun əvəzini verirdi. Azərbaycan tarixində və cəmiyyətində də əşirətçilik mühüm rol oynamış, milli dövlətçiliyin və mədəniyyətin inkişafında təkanverici qüvvə olmuşdur. Bu gün isə əşirət anlayışının müasir dövrə uyğun, mənəvi və mədəni dəyərləri qoruyacaq şəkildə yaşadılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Ən çox verilən suallar
1. Əşi sözünün mənası nədir?
Əşi sözü Azərbaycan dilində emosional münasibət bildirmək, diqqət çəkmək və ya ünvanlama məqsədi ilə istifadə olunan danışıq ifadəsidir.
2. Əşi ifadəsi hansı hallarda işlədilir?
Əşi ifadəsi çağırış, lağ, ironiya, münasibət bildirmək, təəccüb və ya narazılıq göstərmək kimi müxtəlif emosional vəziyyətləri ifadə etmək üçün işlədilir.
3. Əşi sözü hansı bölgələrdə daha çox istifadə olunur?
Əşi sözü Azərbaycanda demək olar ki, bütün bölgələrdə işlədilir. Quba, Gəncə, Şəki və Lənkəran kimi bölgələrdə daha intensiv istifadə olunur.
4. Ədəbi dildə əşi sözünün istifadəsi doğrudurmu?
Ədəbi dildə bu söz yalnız obrazlı təsvirlərdə, personajların danışığını canlandırmaq məqsədilə istifadə oluna bilər. Rəsmi mətnlərdə istifadəsi uyğun deyil.
5. Əşi ifadəsi kişilər və qadınlar tərəfindən eyni cür işlədilirmi?
Kişilər əşi sözünü daha çox sərt və ironik tonda istifadə edirlər. Qadınlar arasında isə münasibət və emosional reaksiya bildirmək üçün istifadə olunur.
6. Əşi sözünün sinonimləri varmı?
Tam sinonimi olmasa da, kontekstdən asılı olaraq “ay”, “eee”, “yaxşı da”, “aaa” kimi sözlərlə əvəzlənə bilər.
7. Əşi ifadəsinin başqa dillərdə qarşılığı varmı?
Əşi sözünün dəqiq qarşılığı yoxdur. Ancaq rus dilində “эй”, ingilis dilində “hey”, “oh come on” kimi ifadələr emosional cəhətdən yaxın sayılır.
8. Əşi sözünün tez-tez işlədilməsi dili zəiflədir?
Rəsmi dildə çox işlədilməsi uyğun deyil. Ancaq gündəlik danışıqda bu söz dilin axıcılığını və emosional rəngarəngliyini artırır.
9. Əşi sosial mediada necə işlədilir?
Əşi sözü sosial mediada gülüş, ironiya və mimik reaksiyalar yaratmaq məqsədilə istifadə olunur. Məzəli videolar və statuslarda trend ifadədir.
10. Əşi ifadəsi gələcəkdə işləkliyini itirə bilərmi?
Hələlik bu söz danışıq dilində geniş işlənir və populyarlığını qoruyur. Ancaq gələcəkdə dil dəyişiklikləri fonunda istifadəsi məhdudlaşa bilər.
