İnsan cəmiyyətlərinin minilliklər boyu tarixində müharibələr, işğallar və siyasi çəkişmələr qaçılmaz hadisələr kimi yaşanıb. Bu hadisələrin ən ağrılı nəticələrindən biri isə əsir düşmək olmuşdur. Əsirlik təkcə fiziki bir vəziyyət deyil; bu, həm də ruhi, psixoloji, mənəvi və sosial bir faciədir. Müharibənin doğurduğu itkilər arasında əsirlik ən uzun müddətli əzablar yaradan, bəzən bir insanın bütün həyatını dəyişən və ya məhv edən hadisədir.
Azərbaycan tarixində də əsirlik anlayışı dərin köklərə malikdir. Xüsusilə erməni silahlı qüvvələrinin işğalçılıq siyasəti nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlının əsir və girov götürülməsi bu anlayışa yeni və olduqca acı bir reallıq qazandırmışdır. Əsirlik yalnız döyüş meydanında deyil, bəzən sivil vətəndaşların da taleyinə yazılmış bir bədbəxtlik olmuşdur.
Əsir Sözünün Mənşəyi Və Leksik İzahı
“Əsir” sözü ərəb mənşəlidir və Azərbaycan dilinə İslam mədəniyyəti ilə birgə keçmişdir. Ərəb dilindəki “asir” sözü “tutulan”, “nəzarət altında olan”, “azad olmayan” mənalarında işlədilir. Eyni kökdən gələn “əsarət” isə “azadlığın əlindən alınması”, “zülm altında yaşamaq” mənasını daşıyır.
Azərbaycan dilində “əsir” sözü həm hərbi kontekstdə, həm də mənəvi-fəlsəfi mənada işlədilir. Hərbi mənada əsir – döyüş zamanı qarşı tərəf tərəfindən tutulan əsgər və ya şəxsdir. Fəlsəfi anlamda isə bu söz azadlığını itirmiş, iradəsindən asılı olmayaraq bir gücə tabe olmuş insan və ya fikir sahibini ifadə edə bilər.
Lüğəvi baxımdan “əsir düşmək”, “əsir götürmək”, “əsarətdə olmaq” kimi ifadələr həm gündəlik danışıqda, həm də yazılı ədəbiyyatda geniş istifadə olunur. Xüsusilə müharibə dövrlərində bu termin daha geniş yayılır və emosional məna yükü artır.
Beynəlxalq Hüquqda Əsirlik Anlayışı
Əsirlik anlayışı beynəlxalq hüquq sistemində öz əksini 20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən tapmağa başlamışdır. Xüsusilə 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları əsirlik statusuna dair konkret hüquqi çərçivələr müəyyən etmişdir. Həmin konvensiyalara əsasən:
- Əsir götürülmüş şəxslər insan ləyaqətinə uyğun davranış hüququna malikdir;
- Onların işgəncəyə, təhqirə, alçaldıcı rəftara məruz qalması yolverilməzdir;
- Əsirlər yaşadıqları ölkənin qanunları əsasında deyil, beynəlxalq humanitar hüquqa əsasən mühakimə olunmalıdır;
- Əsirlərə qida, tibbi yardım və şəxsi yazışma imkanları təmin edilməlidir.
Azərbaycan Respublikası da bu konvensiyalara qoşulmuş ölkələrdəndir. Lakin 1990-cı illərdə Qarabağ müharibəsi zamanı erməni tərəfinin bu müddəaları kobud şəkildə pozması nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlı əsir dəhşətli işgəncələrə, təhqirlərə və insanlığa sığmayan rəftarlara məruz qalmışdır. Bu faktlar sonradan beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən sənədləşdirilmişdir.
Azərbaycan Tarixində Əsirlik Halları
Azərbaycan tarixində əsirlik anlayışı təkcə Qarabağ münaqişəsi ilə məhdudlaşmır. Tarix boyu – istər Qafqazın işğalı dövründə, istərsə də çar Rusiyası və Sovet İttifaqı zamanında Azərbaycan əhalisi müxtəlif dövrlərdə əsarətə düşmüşdür.
- Çar Rusiyası dövrü: İmam Şamilin dövründə minlərlə azərbaycanlı rus qoşunları tərəfindən əsir götürülmüşdü. Onların bir qismi sürgün olunmuş, bir qismi isə məcburi hərbi xidmətə cəlb edilmişdir.
- Sovet dövrü: İkinci Dünya müharibəsi zamanı Azərbaycan əsgərləri Almaniya tərəfindən əsir götürülmüş və müxtəlif düşərgələrdə saxlanılmışdı. Bəziləri bu düşərgələrdən sağ qayıtsa da, bir çoxu həyatını itirmişdi.
- Qarabağ münaqişəsi: 1988–1994-cü illərdə Ermənistanın Azərbaycana qarşı başladığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlı – qadın, uşaq, yaşlı – əsir götürülmüşdür. Hocalı qətliamı bu baxımdan xüsusilə dəhşətli misaldır.
Azərbaycan əsirlərinin aqibəti çox vaxt qeyri-müəyyən olub. Onların bir çoxunun taleyindən hələ də xəbər yoxdur. Bəzilərinin isə azad olunduqdan sonra verdiyi ifadələr dünya ictimaiyyətində şok effekti yaratmışdır.
Əsirliyin Psixoloji Və Fiziki Təsirləri
Əsirlik təkcə bir şəxsin fiziki azadlığının əlindən alınması deyil, eyni zamanda onun psixoloji bütövlüyünə ciddi zərbədir. Əsir düşən şəxslər adətən bu mərhələdə:
- Fiziki zorakılıq və işgəncələrə məruz qalır;
- Kimliyini və şəxsiyyətini qorumaqda çətinlik çəkir;
- Uzun müddətlik qeyri-müəyyənlik və ümid itkisi yaşayır;
- Ailəsindən, vətənindən və sosial çevrəsindən təcrid olunur;
- Geri döndükdən sonra posttravmatik stress pozuntusuna (PTSP) məruz qalır.
Psixoloqlar əsirlikdən azad olmuş insanların bəzən illərlə normal həyata qayıda bilmədiyini, onların sükuta çəkildiyini, daim qorxu içində yaşadıqlarını və cəmiyyətlə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkdiklərini bildirirlər. Bu insanlar üçün reabilitasiya proqramları, psixoloji dəstək və sosial inteqrasiya olduqca vacibdir.
Əsirlik Və Mədəni İrs
Əsirlik təkcə şəxsi bir faciə deyil, eyni zamanda xalqın mədəni yaddaşında iz buraxan bir hadisədir. Azərbaycan folklorunda, dastanlarında və yazılı ədəbiyyatında əsirlik motivi geniş yer tutur. Məşhur “Koroğlu”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Əsli və Kərəm” kimi dastanlarda əsirlik, qəhrəmanın qarşılaşdığı sınaqlardan biri kimi təqdim olunur.
Əsirlik həm də vətənpərvərlik, mübarizə və şəhidlik ideyalarının formalaşmasına xidmət edir. Əsir düşən, lakin ruhu sınmayan qəhrəman obrazları cəmiyyətin yaddaşında qəhrəmanlıq simvolu kimi qalır.
Bundan əlavə, əsirliklə bağlı çəkilmiş sənədli filmlər, ədəbi əsərlər, teatr tamaşaları və muzey ekspozisiyaları Azərbaycanın kollektiv yaddaşında bu acı təcrübənin silinməməsinə xidmət edir.
Əsirliklə Bağlı Hüquqi Və Diplomatik Mübarizə
Azərbaycan dövləti beynəlxalq arenada əsirliklə bağlı hüquqi mübarizəni davam etdirir. Xüsusilə:
- Qarabağ müharibəsi zamanı əsir və girov düşmüş şəxslərin taleyinə aydınlıq gətirilməsi üçün BMT, ATƏT və Qırmızı Xaç Komitəsi ilə əməkdaşlıq qurulmuşdur;
- Ermənistanın Cenevrə Konvensiyalarını pozduğuna dair yüzlərlə sənəd toplanmış və təqdim olunmuşdur;
- Beynəlxalq məhkəmələrdə bu pozuntulara dair işlər açılmış, Ermənistanın məsuliyyət daşıdığı sübuta yetirilmişdir.
2020-ci ildə İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra da erməni tərəfinin əsir götürdüyü azərbaycanlılara qarşı qeyri-insani rəftarla bağlı beynəlxalq təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırılmışdır.
Azərbaycan hökuməti həm də əsirlikdən azad olunmuş şəxslərin sosial müdafiəsini və psixoloji reabilitasiyasını təmin etmək üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirir.
Müasir Dövrdə Əsirlik Probleminin Davamlılığı
Texnoloji inkişaf və beynəlxalq hüququn güclənməsinə baxmayaraq, əsirlik problemi bu gün də aktual olaraq qalır. Xüsusilə:
- Silahlı münaqişələrin çoxaldığı bölgələrdə, məsələn Yaxın Şərqdə, əsirlik hələ də geniş yayılmış təcrübədir;
- Terror təşkilatları mülki şəxsləri girov götürərək əsir statusunda saxlayırlar;
- Bəzi dövlətlər hələ də əsirlərə qarşı humanitar hüququ pozur və onları siyasi alətə çevirirlər.
Bu baxımdan, beynəlxalq ictimaiyyətin və hüquq sistemlərinin bu problemin həlli üçün daha sərt və effektiv addımlar atması vacibdir. Əsirlik kimi insanlığa qarşı cinayətlərin qarşısı yalnız hüquqi çərçivədə deyil, həm də siyasi iradə və beynəlxalq əməkdaşlıq yolu ilə alınmalıdır.
1. Əsir nə deməkdir?
Əsir — müharibə və ya silahlı münaqişə zamanı düşmən tərəfindən tutularaq azadlığı əlindən alınmış şəxsdir. Həm hərbi, həm də mənəvi mənalarda işlədilə bilər.
2. Əsir sözünün mənşəyi haradandır?
Əsir sözü ərəb dilindən götürülüb. Ərəb dilində “asir” sözü tutulmuş, nəzarətə alınmış şəxs anlamını daşıyır.
3. Əsirlik və girovluq arasında fərq nədir?
Əsirlik əsasən hərbi şəraitdə baş verir, girovluq isə mülki şəxslərin məqsədli şəkildə tutulması və dəyişdirilməsi məqsədi daşıyır.
4. Cenevrə Konvensiyası əsir hüquqlarını necə qoruyur?
Konvensiya əsirlərin insan kimi rəftar görməsini, tibbi yardım almasını, yazışma haqqını və işgəncədən qorunmasını təmin edir.
5. Qarabağ müharibəsində azərbaycanlı əsirlərin aqibəti necə olub?
Birinci Qarabağ müharibəsində minlərlə azərbaycanlı əsir və girov götürülüb. Bir çoxunun taleyi hələ də naməlumdur. Azad edilənlər isə ağır travmalarla üzləşiblər.
6. Əsirlik psixoloji cəhətdən insana necə təsir edir?
Əsirlik ciddi travma, depressiya, posttravmatik stress pozuntusu, sosial uyğunlaşma çətinlikləri və uzunmüddətli qorxu yaradır.
7. Əsirlikdən azad olunanlara dövlət tərəfindən hansı dəstək verilir?
Dövlət sosial yardım, psixoloji reabilitasiya və inteqrasiya proqramları təqdim edir. Bəzi hallarda tibbi müalicə və ailə dəstəyi də göstərilir.
8. Əsirlik Azərbaycan ədəbiyyatında necə əks olunur?
“Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi dastanlarda əsirlik motivi qəhrəmanlıq və mübarizə rəmzi kimi təsvir olunur. Əsirlik mövzusu həmçinin müasir ədəbiyyatda da yer alır.
9. Əsirlik problemi bu gün də aktualdırmı?
Bəli. Müasir dövrdə də silahlı münaqişələrin davam etdiyi bölgələrdə, xüsusilə Yaxın Şərq və Qafqazda əsir və girov götürmə halları hələ də yaşanır. Bu vəziyyət beynəlxalq hüququn pozulması ilə nəticələnir.
1. Əsir nə deməkdir?
Əsir — müharibə və ya silahlı münaqişə zamanı düşmən tərəfindən tutulmuş və azadlığı əlindən alınmış şəxsi ifadə edir. Bu anlayış həm hərbi, həm də mənəvi mənada işlədilə bilər.
2. Əsir sözünün mənşəyi haradandır?
Əsir sözü ərəb mənşəlidir. Ərəb dilində “asir” tutulmuş, nəzarət altına alınmış şəxs anlamına gəlir və Azərbaycan dilində bu forma ilə işlənmişdir.
3. Əsirliklə girovluq arasında fərq nədir?
Əsirlik döyüşdə hərbi şəxslərin tutulması ilə bağlıdır, girovluq isə adətən mülki vətəndaşların zorla saxlanılması və mübadilə məqsədi daşıyır.
4. Cenevrə Konvensiyası əsirləri necə qoruyur?
Cenevrə Konvensiyaları əsirlərə insan kimi rəftar, tibbi yardım, yazışma haqqı və işgəncədən qorunma təmin edir. Həmçinin onların hüquqları beynəlxalq nəzarət altındadır.
5. Qarabağ müharibəsində azərbaycanlı əsirlərin sayı nə qədərdir?
Birinci Qarabağ müharibəsində yüzlərlə azərbaycanlı əsir və girov götürülmüşdür. Onların bir his
