İslam tarixi boyunca əqidəvi, mənəvi və siyasi anlam kəsb edən çoxsaylı ifadələr olmuşdur. Onlardan biri də “Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” (شَهِدْتُ أَنَّ عَلِيًّا وَلِيُّ اللَّهِ) ifadəsidir. Bu cümlə təkcə dilə gətirilən bir şahidlik deyil, həm də bir ideya və inancın nişanəsi kimi dəyərləndirilir. Xüsusilə şiə məzhəbi çərçivəsində böyük mənəvi yüklə işlənən bu ibarə uzun illər boyu həm teoloji mübahisələrə, həm də tarixi proseslərə yön vermişdir. Əli ibn Əbi Talibin Allahın vəlisi (yəni dostu, rəhbəri) kimi tanınması məsələsi ilk İslam dövrlərindən etibarən dini şüurda mühüm yer tutmuşdur. Bu ifadə sadəcə fərdi ibadətin bir parçası yox, həm də ictimai, siyasi və məzhəbi kimliyin simvoludur.
İfadənin Lüğəvi və Terminoloji Mənası
“Əşhədu” sözü ərəb dilində “şahidlik edirəm”, “şahid oluram” mənasını verir. “Ənnə Əliyyən” isə “Əlinin…” şəklində başlayan cümlə quruluşudur. “Vəliyyullah” isə iki hissədən ibarətdir: “Vəli” – dost, qoruyucu, rəhbər və “Allah” – Allahın. Bu ifadə bütövlükdə “Mən şəhadət verirəm ki, Əli Allahın vəlisidir” anlamını daşıyır. Ərəb dilində “vəli” sözü geniş məna çalarlarına malik olub, həm dini, həm siyasi, həm də mənəvi mənada işlədilə bilər. İslam tarixində bu söz daha çox rəhbərlik və mənəvi məqam anlamında istifadə olunmuşdur.
Əli ibn Əbi Talib Kimdir və Niyə Bu İfadədə Yer Alır?
Əli ibn Əbi Talib İslam peyğəmbəri Məhəmmədin əmisi oğlu və kürəkəni olmuş, eyni zamanda İslamın ilk günlərindən etibarən onun ən yaxın silahdaşlarından sayılmışdır. O, dördüncü raşidi xəlifə olaraq tanınsa da, şiə məzhəbində birinci imam kimi qəbul edilir. Əlinin elmi, cəsarəti, təqvası və peyğəmbərlə olan sıx münasibəti onu müsəlman cəmiyyətində xüsusi mövqe sahibi etmişdir. Peyğəmbərin “Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır” (من كنت مولاه فهذا علي مولاه) sözləri Əlinin bu ifadədə niyə yer aldığını aydınlaşdırır.
Şiə Məzhəbində “Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” İfadəsinin Yeri
Şiə fiqhində bu ibarə azan və iqamədə rəsmi olmasa da, tövsiyə edilən, sevgi və itaət nişanəsi kimi əlavə olunan bir şahidlik formasıdır. Bu ifadə imamət inancının əsas sütunlarından birini təşkil edir. Şiələr üçün imamət peyğəmbərlikdən sonra Allah tərəfindən müəyyən olunan ilahi rəhbərlik formasıdır. Bu səbəbdən Əlinin vəlisi olmasına şahidlik etmək, imamətə, onun haqqına və ilahi təyinatına sadiqliyin göstəricisidir.
Əhli-sünnə və Şiə Arasında bu İfadənin Qəbul Fərqləri
Əhli-sünnə məzhəbi bu ifadəni azan və namazın bir hissəsi kimi qəbul etmir. Onların fikrincə, azan və iqamə yalnız peyğəmbərin öyrətdiyi şəkildə olmalı, heç bir əlavə ifadə işlədilməməlidir. Buna qarşılıq, şiə alimləri bildirirlər ki, bu şahidlik ibadətə əlavə yox, bir inanc bəyanıdır və azanın rüknü sayılmasa da, sevab məqsədilə əlavə edilə bilər. Bu məsələ uzun illərdir fiqhi və əqidəvi baxımdan müzakirə olunmuş və hər iki tərəf öz mövqeyini qorumuşdur.
İslam Tarixində bu İfadənin Yayılma Prosesi
“Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” ifadəsinin tarix səhnəsində açıq şəkildə dilə gətirilməsi xüsusilə Abbasilər dövründən sonra şiə təsirinin artdığı bölgələrdə müşahidə olunmuşdur. Xüsusilə Səfəvilər dövlətinin qurulması ilə bu ibarə dövlətin rəsmi ideologiyası kimi yayılmağa başlamış və azan, ibadət və rituallarda tez-tez səsləndirilmişdir. Azərbaycanda da Səfəvi təsiri nəticəsində bu ibarəyə münasibət müsbət olmuş, bu gün də şiə məzhəbinə bağlı bölgələrdə geniş yayılmışdır.
İfadənin Məna Yükü və Mənəvi Əhəmiyyəti
Bu şahidlik sadəcə bir söz birləşməsi deyil, möminin inancının dərinliklərindən doğan bir ifadədir. Əli ibn Əbi Talibin Allahın vəlisi kimi tanınması insanın həyatında rəhbər seçimi, mənəvi dayanacaq və ədalət meyarına sadiqliyin simvolu kimi çıxış edir. Əli haqqın, ədalətin və təmizliyin rəmzi olaraq bu ifadədə sadəcə tarixi şəxsiyyət yox, ideal mənəviyyat nümunəsi kimi yer alır. Buna görə də bu ifadə çox zaman dua, təvəssül və mənəvi zikr olaraq da işlənir.
Azərbaycanda bu İfadəyə Münasibət və Sosial Qəbul
Azərbaycan uzun müddət şiə məzhəbinin təsiri altında olmuşdur. Bu səbəbdən “Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” ifadəsi xüsusilə məscidlərdə, dini mərasimlərdə və televiziya proqramlarında işlənməkdədir. Xalq arasında da bu ifadə dua və zikrlərdə yer almaqdadır. Xüsusilə Aşura mərasimlərində, Əliyə həsr olunmuş məddah və mərsiyələrdə bu ibarə əsas hissələrdən biri kimi çıxış edir. Gənclər arasında bu ifadə həm dini, həm də mədəni bir kimlik simvolu olaraq qəbul edilir.
İfadənin Hüquqi və Rəsmi Məqamlarla Münasibəti
Bəzi müsəlman ölkələrində bu ifadənin azanda səsləndirilməsi hüquqi müstəvidə tənzimlənmişdir. Məsələn, İran və İraqda rəsmi məscidlərdə bu ifadə azanın bir hissəsi kimi səsləndirilir. Azərbaycanda isə dövlət səviyyəsində bu ifadəyə qadağa yoxdur, lakin rəsmi məscid azanlarında istifadə edilmə halları məscid rəhbərliyinin mövqeyindən asılı olaraq dəyişir. Bununla yanaşı, şəxsi ibadətlərdə bu ifadə geniş şəkildə istifadə edilir və hüquqi problem doğurmur.
İfadə ilə Bağlı Teoloji Əsaslandırmalar
Şiə alimləri bu ifadəni Qurani-Kərimdəki “İnnəma vəliyyukumullah və Rasuluhu vəl-ləzinə amənu…” (Maidə, 55) ayəsinə əsaslandırırlar. Onların fikrincə, bu ayədə “namaz qılıb rüku halında zəkat verən” şəxs Əli ibn Əbi Talibdir və bu səbəbdən də onun vilayəti Allah tərəfindən təsdiqlənmişdir. Əhli-sünnə təfsirçiləri isə bu ayəni daha ümumi məna ilə şərh edərək, vilayəti bütün iman sahiblərinə aid edirlər. Bu fikir ayrılığı əslində fərqli teoloji dünyagörüşlərinin ifadəsidir.
İfadənin Müasir Dövrdə İstifadəsi və Gənclər Arasında Yeri
Müasir dövrdə bu ifadə sosial mediada, dini platformalarda və ictimai tədbirlərdə geniş yer almaqdadır. Gənclər arasında bu ifadənin istifadəsi həm dini bağlılıq, həm də məzhəbi kimlik ifadəsi kimi aktualdır. Xüsusilə şiə məktəblərində, mədrəsələrdə və universitet seminarlarında bu ifadənin mənası, tarixi və əhəmiyyəti müzakirə mövzusu olur. Eyni zamanda bu ibarə zərif sənətlərdə, xüsusilə xəttatlıq və musiqili mərsiyələrdə də işlədilməkdədir.
“Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” ifadəsi İslam dünyasında, xüsusilə də şiə inancına sahib olan cəmiyyətlərdə dərindən kök salmış bir inanc şahidliyidir. Bu ibarə Əli ibn Əbi Talibin dini və mənəvi lider kimi qəbulunu təsdiqləyir və möminin Allah, peyğəmbər və imam arasında qurduğu rabitənin ifadəsidir. İfadə həm tarixi, həm ideoloji, həm də mənəvi çalarda zəngindir. Azərbaycan kimi tarixi şiə ənənələrinə malik bir ölkədə bu ifadə təkcə dini rəmz deyil, həm də kimlik, tarix və inancın vəhdəti kimi yaşayır. Onun istifadəsi insanın mənəvi yönünün güclənməsinə, ədalətə və haqq yoluna bağlı qalmasına səbəb olur.
Ən Çox Verilən Suallar
1. “Əşədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah” nə deməkdir?
Bu ifadə “Mən şahidlik edirəm ki, Əli Allahın vəlisidir” mənasını verir. Şiə inancına əsasən, bu cümlə Əli ibn Əbi Talibin Allah tərəfindən seçilmiş rəhbər olduğunu təsdiqləyən bir şahidlikdir.
2. Bu ifadə azanda rəsmi hissə sayılırmı?
Şiə məzhəbində azanın rüknü olmasa da, tövsiyə edilən və sevab məqsədilə əlavə edilən ibarə kimi qəbul olunur. Əhli-sünnə məzhəbində isə bu ifadə azanda istifadə edilmir.
3. Quranda bu ifadəyə dair açıq dəlil varmı?
Şiə alimləri Maidə surəsinin 55-ci ayəsini əsas göstərirlər. Ayədə namaz halında rüku edərkən zəkat verən şəxs kimi Əlinin təsvir edildiyi qeyd olunur.
4. Əhli-sünnə bu ifadəyə necə baxır?
Əhli-sünnə məzhəbi bu ifadəni ibadətə əlavə kimi qəbul edir və azanda istifadə olunmasını doğru hesab etmir, lakin bu ifadəni deyən şəxsi dindən çıxmış saymır.
5. Azərbaycanda bu ifadə nə dərəcədə yayılıb?
Azərbaycanda, xüsusilə şiə əhalinin yaşadığı bölgələrdə bu ifadə dualarda, dini mərasimlərdə və azanda geniş şəkildə istifadə olunur.
6. “Vəli” sözü İslamda nə mənaya gəlir?
“Vəli” sözü ərəb dilində rəhbər, dost, qoruyucu mənalarını verir. Bu kontekstdə isə ilahi təyin olunmuş dini rəhbər kimi başa düşülür.
7. Bu ifadənin işlədilməsi bidət sayılırmı?
Əhli-sünnəyə görə, ibadətə əlavə edilmiş hər hansı ifadə bidət sayılır. Şiə məzhəbinə görə isə bu, məhəbbət və etiqadın təzahürüdür və bidət hesab edilmir.
8. Bu ifadə tarixi baxımdan nə vaxtdan istifadə olunur?
Əli ibn Əbi Talibin imamlığına inanan şiələr bu ifadəni İslamın ilk əsrlərindən istifadə ediblər. Səfəvilər dövründə isə daha geniş şəkildə yayılıb.
9. Bu ifadənin dini hüquqi statusu nədir?
Şiə fiqhində savab niyyəti ilə deyilməsi təşviq olunur. Lakin vacib və ya azanın rüknü hesab edilmir. Sünni fiqhində isə istifadə olunmaması tövsiyə edilir.
10. Gənc nəslin bu ifadəyə münasibəti necədir?
Gənclər arasında bu ifadə dini və məzhəbi kimliyin ifadəsi kimi qəbul edilir. Xüsusilə dini təhsil alan və şiə təlimlərinə maraq göstərən gənclər arasında istifadəsi geniş yayılmışdır.
