Azərbaycan dili zəngin və köklü bir tarixə malikdir. Bu dil əsrlər boyu həm yazılı, həm şifahi şəkildə yaşayaraq formalaşmış və inkişaf etmişdir. Lakin zaman keçdikcə bəzi sözlər ya unudulur, ya da mənası yanlış başa düşülərək istifadədən çıxır. Belə sözlərdən biri də “əşlə” sözüdür. Əslində, “əşlə” sözü çox nadir hallarda işlədilən, lakin tarixi və leksik baxımdan maraqlı və izaha dəyər bir anlayışdır.
Əşlə Sözünün Mənşəyi Və Etimologiyası
“Əşlə” sözü əsasən qədim Azərbaycan türkcəsinə aid olan bir sözdür. Leksik baxımdan bu sözün mənşəyi müxtəlif cəhətlərdən təhlil olunur. Bir çox mütəxəssislər “əşlə” sözünün kökünü köhnə oğuz dillərinə və ya Orta Türk dövrünün şifahi dil materiallarına bağlayırlar. Bəzi araşdırmalara görə, “əşlə” sözü “əş” kökündən törəyib və burada “əş” – cüt, tay, yoldaş mənasında işlədilmişdir. “-lə” şəkilçisi isə birlik, tərəfdaşlıq bildirən bir şəkilçi kimi sözə əlavə olunmuşdur.
Beləliklə, “əşlə” – yoldaşı ilə, bərabərindəki ilə, cütlüyü ilə birgə olan deməkdir. Bu sözün kökündə insanın başqası ilə birgə hərəkət etməsi, ya da bir varlığa qoşulması mənası dayanır.
Tarixi Mənbələrdə Əşlə Sözünün İzlərinə Baxış
“Əşlə” sözü yazılı mənbələrdə geniş yer tutmasa da, bəzi klassik mətnlərdə, xüsusilə xalq arasında deyilən nağıllarda, dastanlarda və bayatılarda izlərinə rast gəlmək mümkündür. Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında əşlə sözü həm məcazi, həm də konkret mənalarda istifadə olunmuşdur. Misal üçün, bəzi dastan qəhrəmanlarının öz silahdaşları və ya döyüş yoldaşları ilə “əşlə” getməsi, yəni birgə hərəkət etməsi, cəngə qoşulması təsvir edilmişdir.
Bundan əlavə, lüğətçilik tariximizdə yer alan bəzi qədim izahlı lüğətlərdə “əşlə” sözünə dair qeydlər var. Məsələn, Mirzə Kazım bəyin söz toplusunda və ya M.F. Axundovun dil qeydlərində bu və ya bu tipli söz formalarının semantikası haqqında araşdırmalar yer alır.
Dialekt Və Şivələrdə Əşlə Sözünün İstifadəsi
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində “əşlə” sözünə rast gəlmək çətindir. Lakin bu söz bəzi bölgə dialektlərində hələ də qorunub saxlanmaqdadır. Xüsusilə Qazax, Tovuz, Şəki və Ordubad bölgələrində bu sözün müxtəlif fonetik formaları ilə – məsələn, “işlə”, “eşlə”, “əşlə” şəklində istifadə olunduğu müşahidə olunmuşdur. Bu bölgələrdə insanlar “daşını əşlə daşıdı”, “qardaşı əşlə gəldi” kimi ifadələrlə sözün həm köhnə, həm də müasir mənalarını qoruyub saxlayırlar.
Bu da göstərir ki, dilin şifahi təbəqəsində “əşlə” sözü müxtəlif fonetik formalarla yaşamağa davam edir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, belə sözlər dialektoloji xəzinəmizin zənginliyini göstərir və onların qorunub saxlanması dilçilik baxımından çox önəmlidir.
Əşlə Sözünün Semantik Təhlili
Semantik baxımdan “əşlə” sözü yoldaşlıq, birgəlik, birlik, tərəfdaşlıq və ya paralel hərəkət anlamını ifadə edir. Bu anlayış həm sosial, həm də məcazi çalarlara malikdir. Məsələn, “əşlə getmək” ifadəsi təkcə fiziki baxımdan bir yerdə getmək anlamında deyil, həm də bir fikirdə, bir məqsəddə, bir ideyada birləşmək mənasında işlənə bilər.
Eyni zamanda, bu söz insan münasibətləri, dostluq və birlik dəyərlərini ifadə etmək üçün də istifadə olunur. Belə sözlər dilin yalnız funksional deyil, eyni zamanda emosional qatını da zənginləşdirir. Xüsusilə şifahi xalq ədəbiyyatında bu kimi sözlər poetik güc qazanır və insan ruhunun incəliklərini əks etdirir.
Əşlə Sözünün Sinonimləri Və Yaxın Mənalı Sözlər
“Əşlə” sözünün müasir Azərbaycan dilində birbaşa sinonimi yoxdur, lakin yaxın mənalı sözlər mövcuddur. Məsələn:
- Yoldaşı ilə
- Birlikdə
- Cütlük halında
- Tərəfdaşı ilə
- Yan-yana
- Əqidədaşı ilə
Bu sözlər müəyyən məqamlarda “əşlə” sözünü əvəz etsə də, onun özünəməxsus ifadə gücü və poetikliyi tam qarşılanmır. Xüsusilə yazılı ədəbiyyatda və lirik poeziyada belə sözlərin fərqli çağırışları olur və hər biri öz konteksində xüsusi məna yükü daşıyır.
Çağdaş Dildə İstifadəsi Və Dirçəldilməsi Yolları
Dilin zənginliyi həm də onun arxaik, unudulmaqda olan sözlərinin qorunması və yenidən istifadəyə qaytarılması ilə bağlıdır. “Əşlə” sözü də bu baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu sözü yenidən gündəmə gətirmək üçün aşağıdakı addımlar atıla bilər:
- Ədəbi əsərlərdə, xüsusilə poeziyada istifadəsi
- Televiziya və radio proqramlarında dialekt və ləhcə örnəkləri ilə təqdimatı
- Məktəb dərsliklərində “unutmayaq” tipli bölmələrdə yer alması
- Lüğətlərdə izahının verilməsi və yeni nəşrlərə daxil edilməsi
- Gənc yazarlara və şairlərə bu sözlərin işlədilməsi üçün təşviq edici layihələrin təşkili
Belə addımlar həm dilə hörmət, həm də milli kimliyə bağlılığın bir göstəricisidir. Unudulmaqda olan sözləri gündəmə gətirmək, onları yaşatmaq həm də mədəni davamlılığın qorunması deməkdir.
Əşlə Sözünün Folklorda Və Bayatı Formalarında İstifadəsi
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında – xüsusilə bayatılarda, atalar sözlərində və tapmacalarda – “əşlə” sözünün və ya onun sinonimlərinin işlədildiyi nümunələrə rast gəlinir. Bu istifadə sözün həm poetik, həm də sosial-fəlsəfi çalarlarını əks etdirir. Bayatı formalarında bu söz dostluğun, qardaşlığın, birliyin və yoldaşlığın ifadəsi kimi çıxış edir:
Əşlə getdik dağlara, Gül dərmişik bağlara, Əli bir, ürəyi bir, Yoldaş olmuşuq çağlara.
Bu misalda olduğu kimi, “əşlə” sözü sadəcə leksik vahid deyil, eyni zamanda milli yaddaşın bir parçasıdır.
Əşlə Sözünün İtməsi Nə Deməkdir?
“Əşlə” kimi sözlərin leksikonumuzdan çıxması, yalnız bir ifadənin yox olması deyil, həm də onun daşıdığı mədəni, sosial və mənəvi dəyərin zəifləməsi deməkdir. Hər söz bir dövrün düşüncə tərzini, insan münasibətlərini və ictimai dəyərlərini əks etdirir. Ona görə də bu cür sözlərin itməsinə biganə yanaşmaq dilin tarixini və mədəniyyətini silmək deməkdir. Əgər bir söz bir xalqın yaddaşında yaşamaq gücünü itirirsə, bu həm də o xalqın öz yaddaşına sahib çıxmaması kimi başa düşülə bilər.
Əşlə sözü Azərbaycan dilinin az işlənən, lakin dərin semantik, poetik və mədəni qatlara malik ifadələrindən biridir. Onun qorunması, yenidən istifadəyə qaytarılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün həm dilçilərin, həm yazarların, həm də sadə vətəndaşların üzərinə böyük vəzifə düşür. Unudulmaqda olan bu cür sözlər sadəcə bir anlayış yox, həm də bir xalqın dil yaddaşının, tarixi davamlılığının və mənəvi dünyasının aynasıdır. Hər birimiz bu aynanı tozdan təmizləməli, parlaq saxlamağa çalışmalıyıq.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Əşlə sözü nə deməkdir?
Əşlə sözü əsasən yoldaşla, birgə, bir yerdə anlamında işlənən köhnə Azərbaycan türkcəsi ifadəsidir.
2. Əşlə sözünün mənşəyi haradandır?
Bu sözün kökü \”əş\” (tay, yoldaş) sözünə və \”-lə\” (ilə, birlik bildirən şəkilçi) əlavəsinə dayanır.
3. Əşlə hansı bölgələrdə işlədilir?
Qazax, Tovuz, Şəki və Ordubad kimi bölgələrin şivələrində bu söz müxtəlif formalarda qorunub saxlanır.
4. Əşlə sözünün müasir sinonimləri varmı?
Yoldaşı ilə, birlikdə, tərəfdaşı ilə kimi ifadələr bu sözə yaxın mənalı olsa da, onun poetik və emosional yükünü tam əvəz etmir.
5. Əşlə sözü ədəbiyyatda necə işlədilir?
Klassik və folklor ədəbiyyatında bu söz bayatı, mərsiyə və dastanlarda yoldaşlıq, birlik simvolu kimi çıxış edir.
6. Əşlə sözü niyə unudulub?
Ədəbi dildən uzaqlaşması, yeni ifadələrin işlədilməsi və şəhərləşmənin təsiri ilə bu söz gündəlik istifadədən çıxıb.
7. Əşlə sözünü necə dirçəltmək olar?
Ədəbi əsərlərdə, məktəb proqramlarında və media çıxışlarında bu sözə yer verərək onun işləkliyini bərpa etmək mümkündür.
8. Əşlə ilə bağlı folklor nümunələri varmı?
Bəli, xalq bayatıları və nağıllarda bu söz yoldaşlıq, cütlük və birlik ifadə edən simvol kimi yer alır.
9. Əşlə sözünün sosial anlamı varmı?
Əşlə sözü sosial münasibətləri, yoldaşlığı, birgə hərəkət etməyi və dostluğu simvolizə edir.
10. Əşlə sözü niyə qorunmalıdır?
Bu söz bizim mədəni və dil yaddaşımızın bir hissəsidir. Onun qorunması milli kimliyin yaşadılması üçün vacibdir.
