Əsasında sözünün izahı, istifadəsi, mənşəyi və cəmiyyətin müxtəlif sahələrindəki rolu haqqında əhatəli və peşəkar məlumatlar təqdim edən bu məqalə, Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik normalarına tam uyğun şəkildə hazırlanmışdır. Məqalə boyunca “əsasında” sözünün istifadəsinə dair konkret nümunələr, dərin izahlar və təsdiqli araşdırmalar verilir ki, oxucu həm dil baxımından, həm də məna yönündən bu ifadəni daha doğru anlaya bilsin.
Azərbaycan dili zəngin ifadə vasitələrinə malik olan, öz sintaktik və leksik strukturu ilə geniş imkanlar təqdim edən bir dildir. Bu imkanlardan biri də “əsasında” sözüdür. Bu ifadə gündəlik nitqdə, rəsmi yazışmalarda, elmi əsərlərdə, hüquqi sənədlərdə və digər sahələrdə tez-tez işlədilir. “Əsas” kökündən yaranan və sonuna -ında şəkilçisi əlavə olunan bu söz, istinad edilən əsas faktı, səbəbi və ya prinsipi ifadə edir. Bu baxımdan, onun istifadəsi mətnə məntiqilik, ardıcıllıq və əsaslandırma dəyəri qazandırır.
ƏSASINDA SÖZÜNÜN MƏNASI VƏ YARANMA QAYNAĞI
“Əsasında” sözü “əsas” sözünə -ında yerlik hal şəkilçisinin artırılması ilə yaranmış mürəkkəb zərf ifadəsidir. “Əsas” sözü bir hadisənin, fikrin, fəaliyyətin və ya quruluşun dayandığı təməl anlamını verir. Ona -ında şəkilçisi əlavə olunduqda, bu söz “nəyinsə əsasında”, yəni hansısa təmələ və ya fakta söykənərək demək olur. Məsələn, “Qərar konstitusiyanın əsas prinsipləri əsasında qəbul edildi” cümləsində olduğu kimi.
QRAMMATİK ROLU
Dil baxımından “əsasında” sözü zərf funksiyası daşıyır və çox vaxt cümlənin tamamlıq və ya zərflik üzvü kimi çıxış edir. O, əsaslandırma, izah, səbəb göstərmə məqsədi daşıyır. Cümlə strukturunda müstəqil komponent kimi iştirak etsə də, əslində digər cümlə hissələri ilə məna əlaqəsi qurur. Beləliklə, mətnin ümumi mənasına məntiqilik, səbəb-nəticə əlaqəsi və ya əsaslandırılmış fikir əlavə edir.
İSTİFADƏ SAHƏLƏRİ
- Hüquqi sənədlər: “Əsasında” sözü hüquqi sənədlərdə geniş yer tutur. Məsələn, “qanunun filan maddəsi əsasında qərar qəbul olundu” kimi ifadələrlə tez-tez rast gəlinir.
- Elmi məqalələr: Tədqiqat işlərində hər hansı nəticənin hansı baza məlumat və ya nəzəriyyə üzərində qurulduğunu göstərmək üçün bu söz işlədilir.
- Jurnalistika və publisistika: Analitik məqalələrdə mövqenin əsaslandırılması məqsədi ilə tez-tez işlədilir.
- Rəsmi yazışmalar: Protokollar, qərar məktubları və digər rəsmi sənədlərdə də bu sözün istifadəsi zəruridir.
MƏNA DƏRİNLİYİ VƏ SÖZÜN KONTEKSTİ
“Əsasında” sözü yalnız bir şeyin fiziki və ya texniki təməli mənasında yox, həm də mənəvi, ideoloji və nəzəri əsaslar baxımından işlənə bilər. Məsələn, “Hərəkətlərimiz ədalət prinsipi əsasında qurulmalıdır” ifadəsində mənəvi baza nəzərdə tutulur. Bu kontekstdə söz düşüncəyə dərinlik qatır, iddiaların və fikirlərin möhkəmliyini artırır.
SİNOMİNLƏR VƏ OXŞAR İFADƏLƏR
“Əsasında” sözünün sinonimləri kimi aşağıdakı ifadələri göstərmək olar:
- Təhlükəsində
- Mərkəzində
- Təməlində
- Mənşəyində
- Qaynağında
Bu ifadələr “əsasında” sözünü əvəz edə bilsə də, hər birinin istifadə sahəsi və konteksti bir qədər fərqlidir. Doğru seçim üçün cümlə strukturu və məna əlaqələri nəzərə alınmalıdır.
DİLƏ TƏSİRİ VƏ ÜSLUBİ FUNKSİYASI
“Əsasında” sözü Azərbaycan ədəbi dilinə məna aydınlığı və arqument gücü əlavə edən ifadələrdən biridir. O, müəllifin və ya danışanın fikirlərini dəstəkləməsi, arqumentlərini əsaslandırması və təqdimatını strukturlaşdırması baxımından vacib rola malikdir. Ritorik dəyəri olan bu söz, çıxışları və mətnləri daha inandırıcı və tutarlı edir.
“Əsasında” sözü Azərbaycan dilində məna yükü, qrammatik funksiyası və istifadə konteksti baxımından mühüm rol oynayan ifadələrdən biridir. Onun düzgün və yerində işlədilməsi fikrin aydın və əsaslı şəkildə təqdim olunmasına kömək edir. Bu söz, həm akademik, həm hüquqi, həm də gündəlik ünsiyyətdə fikir əsaslandırma funksiyası ilə seçilir. Ona görə də bu sözün mənasını, funksiyasını və tətbiq sahələrini yaxşı bilmək dilin düzgün istifadəsi baxımından vacibdir.
ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR
“Əsasında” sözü hər hansı bir hadisə, fikir və ya qərarın konkret səbəbə, fakta və ya prinsipə söykəndiyini bildirən zərfdir. ‘Əsas’ sözünə ‘-ında’ şəkilçisi artırılmaqla yaranır və ‘dayandığı fakt’ mənasını ifadə edir.
“Əsasında” sözü daha çox hüquqi, elmi və rəsmi mətnlərdə istifadə olunur. O, bir fikrin və ya qərarın hansı baza üzərində qurulduğunu göstərmək üçün işlədilir.
Bu söz Azərbaycan dilində zərf funksiyası daşıyır və cümlədə səbəb, istinad və əsaslandırma məqsədilə zərflik üzvü kimi çıxış edir.
Bəli, lakin daha çox savadlı, analitik və rəsmi nitqlərdə işlədilir. Sadə gündəlik danışıqda az istifadə edilsə də, məntiqli fikir ifadəsində faydalıdır.
Elmi məqalələrdə bu söz nəticənin və ya fikirin hansı nəzəriyyə, model və ya metodologiyaya söykəndiyini göstərmək üçün istifadə olunur. Məsələn: ‘Bu tədqiqat Piaget nəzəriyyəsi əsasında aparılıb.’
Hüquqi sənədlərdə ‘əsasında’ ifadəsi qərarların və hökmlərin hansı qanuna və ya hüquqi norma əsaslandığını dəqiqliklə göstərmək üçün vacibdir. Bu, hüquqi əsaslandırmanı təmin edir.
Bəli. ‘Əsasında’ sözünün mənası səbəb və ya istinad nöqtəsi kimi qəbul edilir, ‘təməlində’ isə daha çox struktur, fəlsəfi və ideoloji baza mənasını verir.
“Əsasında” sözü elmi üslub, rəsmi-kargüzarlıq və publisistik üslublarda geniş işlədilir. Bu üslublarda fikirin əsaslandırılması və arqumentasiyası üçün önəmlidir.
– Qanunvericiliyin prinsipləri əsasında qərar verildi.
– Bu araşdırma empirik faktlar əsasında aparılmışdır.
– Dəyərləndirmə obyektiv meyarlar əsasında həyata keçirildi.
Uşaqlara ‘əsasında’ sözünü ‘nəyinsə üzərində qurulmaq’ və ya ‘bir səbəbə görə baş vermək’ kimi izah etmək olar. Məsələn: ‘Oyun qaydalar əsasında qurulub’ kimi sadə cümlələrlə və vizual materiallarla öyrədilə bilər.
