Əttar: Lüğəvi, Etimoloji Mənası, Peşəsi

Əttar sözü Azərbaycan dilində köklü və zəngin mənası olan, xalqın məişətində, ədəbiyyatında və tarixində iz qoymuş terminlərdən biridir. Bu sözün mənası, tarixi inkişafı, sosial və mədəni həyatda tutduğu yer, həmçinin bugünkü dövrdə əhəmiyyəti haqqında biliklərin geniş yayılması cəmiyyət üçün aktual və maraqlı mövzulardan sayılır. Əttar anlayışının dərinliyinə varmaq üçün, onun mənşəyinə, funksiyasına, cəmiyyətə təsirinə və dilimizdəki işləkliyinə diqqət etmək zəruridir.

Əttar sözünün lüğəvi və etimoloji mənası

Əttar – köhnə Azərbaycan, fars və ərəb dillərində istifadə olunan bir termindir. Sözün lüğəvi mənası “ətir satan, ətirçi, ətir düzəldən” şəklində izah edilir. Əttarlar əsasən ətirlər, təbii yağlar, gülab, ədviyyatlar, bəzən də dərman otları və xalq təbabəti vasitələri ilə məşğul olan peşə sahibləri olmuşlar. Fars dilində “əttar” sözü “ətir” (güldə, bitkidə, maddədə olan xoş iy) və “-ar” (iş görən şəxs) şəkilçisinin birləşməsindən yaranıb, yəni “ətir düzəldən” deməkdir. Ərəb dilində də “at-tar” kökündə eyni mənanı ifadə edir.

Orta əsrlərdən başlayaraq, xüsusilə Yaxın Şərq, Mərkəzi Asiya, Anadolu və Qafqazda əttarlar mühüm sosial və iqtisadi rol oynamışlar. Onlar yalnız ticarətlə deyil, həm də bir növ xalq təbabəti mütəxəssisi, mədəniyyət daşıyıcısı kimi çıxış etmişlər.

Əttar peşəsinin tarixi inkişafı

Əttar peşəsi qədim Şərq şəhər mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Arxeoloji və tarixi mənbələr təsdiqləyir ki, eramızdan əvvəl Misirdə, Hindistanda və Mezopotamiyada təbii ətirlər, efir yağları və ətirli qatqılar hazırlanırdı. Bu ənənələr sonralar Yunanıstana, Romaya və İran mədəniyyətinə keçib.

İslamın yayılması ilə birlikdə əttar peşəsi daha da inkişaf edib. Əttar dükanları, xüsusilə İran, Osmanlı, Ərəb ölkələri və Azərbaycan kimi bölgələrdə şəhər bazarlarının ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Əttarlar yalnız ətir satmaqla kifayətlənməyib, dərman otları, təbii sabunlar, yağlar, macunlar, bəzən isə müxtəlif dualar və talismanlar da təklif edirdilər.

Azərbaycan tarixində əttar peşəsinin izləri orta əsrlərdən etibarən rast gəlinir. Böyük şəhərlərdə – Bakı, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz və başqa mərkəzlərdə əttar dükanları bazar mədəniyyətinin əsas komponentlərindən olmuşdur. Əttarlar həm tibbi, həm də sosial baxımdan cəmiyyət üçün zəruri hesab edilirdi.

Əttarlar və xalq təbabəti

Əttarlar tarixən xalq təbabətində əsas bilici və vasitəçi rolunu oynamışlar. Onlar müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan bitkiləri, efir yağlarını, ədviyyatları və təbii maddələri toplayıb, qarışdırıb satırdılar. Hər bir əttar, adətən, özünün gizli reseptləri, ailədən qalan bilikləri və unikal tərkibli qarışıqları ilə tanınırdı.

Əttarların hazırladıqları məhlullar – gülab, lavanda, zəfəran suyu, qızılgül yağı, narıncı çiçək suyu, biyan kökü tozu və digər məhsullar həm dərman, həm kosmetik, həm də dini mərasimlər üçün istifadə edilirdi. Əttar dükanlarında tez-tez xəstəliklərə qarşı dualar və qədim əl yazmaları da tapmaq olardı. Belə dükanlar, əslində, şəhərin kiçik təbabət mərkəzi funksiyasını yerinə yetirirdi.

Əttarların bazar mədəniyyətində və ictimai həyatda rolu

Böyük şəhər bazarlarında əttarlar xüsusi hörmət və nüfuz sahibi olurdular. Onlar bazarın bir hissəsini təşkil edib, tez-tez ən çox ziyarət olunan yerlərdən sayılırdılar. Əttarların dükanlarının qarşısında müxtəlif otlar, qablar, balonlar, butulkalar, kiçik taxta və bürünc qutular düzülürdü. Səyyahlar və yazıçılar öz qeydlərində, Bakı, Təbriz, Şiraz, İsfahan, İstanbul kimi şəhərlərdə əttarların böyük məharətlə hazırladıqları məhsulları və dükanların özünəməxsus ab-havasını təsvir edirlər.

Əttarların peşəkarlığı təkcə məhsul seçimi və hazırlığı ilə deyil, həm də müştərilərlə ünsiyyətdə, onların ehtiyaclarını anlamaqda, düzgün məhsul və tövsiyə verməkdə özünü göstərirdi. Xalq arasında “əttar dükanına get, dərdinə çarə tap” deyimi təsadüfi yaranmayıb.

Əttarların ədəbiyyat və mədəniyyətdə yeri

Əttar obrazı Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatında çox zaman müdrik, təcrübəli, hikmətli insan kimi təqdim olunub. Sufi ədəbiyyatında əttar ruhani inkişafın simvoluna çevrilib. Məşhur fars sufi şairi Əttar Nişapuri (“Attar” təxəllüslü şair) öz poetik yaradıcılığında insanın ruhi kamilliyə gedən yolunu əttarın həyat və fəaliyyəti ilə assosiasiya edirdi.

Azərbaycan xalq nağıllarında və dastanlarında da əttar və ya əttar dükanı motivlərinə rast gəlinir. Əttarın təqdim etdiyi ətir, məlhəm və ya otlar tez-tez qəhrəmanın həyatında dönüş nöqtəsi olur, bəzən qəhrəmanlığı, bəzən isə şəfa, xoşbəxtlik mənbəyinə çevrilir.

Əttar sözü məcazi mənada

Əttar sözü Azərbaycan dilində yalnız peşə və ya konkret şəxs mənasında deyil, məcazi, bədii-ifadəli mənada da işlənir. Məsələn, kimisə “əttar kimi bilici”, “əttar kimi səbrli və diqqətli” adlandırmaq insanın təcrübəsinə, savadına və həyat biliklərinə işarədir. Bu, dilimizin bədii və lüğəvi zənginliyinin göstəricisidir.

Müasir dövrdə əttar peşəsinin vəziyyəti

Qədim dövrlərdə olduğu qədər geniş yayılmasa da, əttar peşəsi bu gün də bir sıra şəhərlərdə, xüsusilə ənənəvi bazar və şəhər mərkəzlərində, bəzi kənd və rayonlarda yaşamaqda davam edir. Hazırda əttar dükanlarında əsasən təbii ətirlər, efir yağları, dərman bitkiləri, təbii kosmetika, bəzi hallarda isə ekoloji cəhətdən təmiz ərzaq məhsulları satılır. Müasir fitoterapiyanın, aromaterapiyanın və təbii tibbə marağın artması nəticəsində əttarlar yenidən populyarlaşır.

Bir çox gənc ailələr, sağlamlıqla bağlı narahatlıq keçirən insanlar, süni kimyəvi maddələrdən imtina edənlər əttar dükanlarına üz tutur, təbii vasitələrə üstünlük verirlər. Bəzi əttarlar öz işlərini internet üzərindən, onlayn mağazalar vasitəsilə də qururlar. Beləliklə, əttar sözü həm ənənə, həm də yenilik simvoluna çevrilir.

Əttar və farmasevt: fərq və oxşarlıq

Müasir cəmiyyətimizdə əttar və farmasevt sözləri bəzən qarışdırılır. Hər iki peşənin əsas məqsədi insan sağlamlığına xidmət etməkdir. Lakin əttarlar daha çox təbii məhsullar, xalq təbabətinin ənənəvi vasitələri ilə işləyirlər. Farmasevtlər isə əsasən sənaye üsulu ilə hazırlanmış dərman preparatlarını satır və məsləhət verirlər. Qanunvericiliyə görə, aptek açmaq və dərman satmaq üçün xüsusi diplom və lisenziya lazımdır, əttar dükanı isə çox vaxt ailə ənənəsi və təcrübəyə əsaslanır.

Əttar sözü gündəlik danışıqda və mədəniyyətimizdə

Bu söz gündəlik danışıqda, xüsusilə böyüklər arasında və ənənəvi ailələrdə tez-tez işlənir. Məsələn, “əttar kimi dəqiq”, “əttar dükanı kimi hər cür dərdinə əlac var” kimi ifadələr xalq arasında müsbət məna daşıyır.

Bundan başqa, “əttar” sözünün mənası müasir cəmiyyət üçün də aktualdır. Bir çox insan təbii məhsullara, bitki mənşəli vasitələrə üstünlük verdiyindən, əttar dükanları həm sağlamlıq, həm də mədəni irsimiz üçün dəyərli mənbəyə çevrilir.

Əttarların hazırladığı əsas məhsullar və onların xüsusiyyətləri

Əttarlar tarixən aşağıdakı məhsulları hazırlayıb və satıblar:

• Təbii ətirlər və gülab
• Efir yağları (lavanda, qızılgül, rozmarin və s.)
• Dərman bitkiləri və otlar
• Ədviyyatlar (zəfəran, darçın, mixək, zəncəfil və s.)
• Təbii məlhəmlər və kremlər
• Şərbət və təbii içkilər
• Sabunlar, kosmetik vasitələr
• Göz muncuqları, talisman və bəzən dualar

Bu məhsullar həm tibb, həm də məişətdə, gözəllik və sağlamlıq üçün istifadə olunub.

Əttar dükanlarının özünəməxsusluğu

Əttar dükanı tarixən çox xüsusi bir mühit olub. Burada xoş ətir, müxtəlif rəng və formalı qablar, bitki otlarının qoxusu insanı öz sehrli aləminə aparırdı. Əttar dükanlarında yalnız məhsul deyil, həm də məsləhət, məhəbbət, xalqın müdrikliyi, ənənəvi bilik və səmimiyyət tapılırdı.

Əttarlar və dini-mənəvi həyat

Əttarlar təkcə maddi deyil, həm də mənəvi həyatın bir hissəsi olublar. Onlar dini mərasimlər, toy, yas və digər adətlər üçün xüsusi qarışıqlar hazırlayır, bəzi hallarda isə dualar yazır və insanlara təqdim edirdilər. Xüsusən Novruz, Ramazan kimi bayramlarda əttar dükanlarında xüsusi canlanma müşahidə olunurdu.

Əttarların iqtisadi və sosial əhəmiyyəti

Əttar peşəsi orta əsrlərdə şəhər iqtisadiyyatında xüsusi çəkiyə malik olub. Onlar birbaşa və dolayısı ilə kənd təsərrüfatı, ticarət, səhiyyə və sənət sahələrinə təsir göstərirdilər. Əttarlar vasitəsilə müxtəlif ölkələrdən nadir bitkilər və ədviyyatlar Azərbaycana gətirilirdi. Bununla da Azərbaycan beynəlxalq ticarət yollarının bir hissəsinə çevrilirdi.

Əttarlar və ailə ənənələri

Əttar peşəsi çox vaxt ailədən-ailəyə ötürülürdü. Bu, həm peşənin davamlılığını, həm də ənənəvi resept və biliklərin qorunub saxlanmasını təmin edirdi. Bir çox qədim əttar dükanlarının hələ də nəsildən-nəslə ötürülməsi buna sübutdur.

Əttar və Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı

Əttar sözündən “əttarlıq”, “əttarlıq dükanı”, “əttarlıq məhsulu”, “əttarlıq suyu” və s. yeni sözlər yaranıb. Bu da dilimizin canlılığının və inkişafının göstəricisidir. Azərbaycan dilində əttar sözündən törəyən ifadə və deyimlər də xalq danışığında mühüm yer tutur.

Əttar sözü Azərbaycan xalqının tarixi, mədəniyyəti, məişəti və dili üçün böyük əhəmiyyət daşıyan anlayışdır. Əttarlar yalnız məhsul satan və ya dükan işlədən şəxslər deyil, həm də xalqın sağlamlıq ənənəsinin, təbii biliklərin, bədii-estetik zövqün və mənəvi dəyərlərin qoruyucusudurlar. Onlar əsrlər boyu insanlara həm şəfa, həm də ruhani dəstək veriblər. Əttar peşəsi həm iqtisadi, həm də mədəni və sosial baxımdan Azərbaycan cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Müasir dövrdə bu söz həm ənənənin davamçısı, həm də yeniliyin rəmzi kimi qalmaqdadır. Gələcək nəsillərin də əttar mədəniyyətinə maraq göstərməsi, bu dəyərin qorunması üçün əhəmiyyətlidir.

Ən çox verilən suallar