Ədəbi janrların və yazı növlərinin çoxluğu insanın fikrini, dünyagörüşünü və müşahidələrini müxtəlif formalarda ifadə etməsinə şərait yaradır. Onlardan biri də xüsusilə tədris və publisistik yazı sahəsində önəmli yer tutan əşyəvi yazıdır. Əşyəvi yazı dedikdə, obyektiv təsvirə əsaslanan, konkret və maddi əşyaların, hadisələrin, vəziyyətlərin real və qərəzsiz şəkildə təqdim olunduğu yazı forması başa düşülür. Bu tip yazılar insan duyğularına deyil, faktlara və görünən reallıqlara söykənir. Bütün bunlar əşyəvi yazını həm tədris prosesində, həm jurnalistikada, həm də hüquq və kriminalistika sahələrində əvəzsiz vasitəyə çevirir.
Əşyəvi yazı insan təfəkkürünün analitik yanaşmasına xidmət edən, subyektiv şərhlərdən uzaq, hadisə və faktları düzgün və qərəzsiz formada çatdırmağı hədəfləyən bir ifadə vasitəsidir. Ədəbiyyatda daha çox təhlil və təsvirdən ibarət olan bu yazı forması müxtəlif situasiyalarda obyektivliyin qorunması və məlumatın düzgün ötürülməsi üçün istifadə olunur. Məhz bu səbəbdən əşyəvi yazı təkcə dil və ədəbiyyat mütəxəssisləri deyil, eyni zamanda hüquqşünaslar, jurnalistlər və təhsil işçiləri üçün də mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Əşyəvi Yazının Terminoloji Anlayışı
Əşyəvi yazı – sözün leksik mənası etibarilə maddi, görünən və müşahidə olunan obyektlərə yönəlmiş yazı növüdür. “Əşyəvi” sözü burada “əşya” (maddi obyekt) və “-vi” sifət şəkilçisinin birləşməsindən yaranır və “əşyaya aid olan” mənasını verir. Bu baxımdan, əşyəvi yazı, ətraf aləmdə mövcud olan konkret obyektlərin və hadisələrin təsviri ilə məşğuldur.
Termin ilk dəfə pedaqoji metodologiyada geniş istifadə olunmağa başlayıb. Daha sonra publisistika, hüquq və kriminalistika kimi sahələrdə də öz yerini tapıb. Əşyəvi yazı əsasən sadə, anlaşıqlı və obyektiv dildə yazılır, emosional ifadələrdən və subyektiv rəy bildirən frazalardan çəkinilir. Onun məqsədi oxucunu hadisə və ya obyekt haqqında düzgün, təsdiqlənə bilən və tam şəkildə məlumatlandırmaqdır.
Əşyəvi Yazının Əsas Xüsusiyyətləri
Əşyəvi yazını digər yazı növlərindən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri onun informativ və obyektiv yönümlü olmasıdır. Bu yazı növü duyğulardan və şəxsi münasibətlərdən uzaq duraraq yalnız faktları təqdim edir. Burada əsas diqqət real hadisələrin, əşyaların və proseslərin dəqiq və ətraflı təsvirinə yönəlib.
Əşyəvi yazının digər bir mühüm xüsusiyyəti də sadə və anlaşılır dilin istifadəsidir. Müəllif mümkün qədər qısa, lakin informativ cümlələrdən istifadə etməli, mürəkkəb metaforalardan və bədii təşbehlərdən uzaq durmalıdır. Oxucu yazının əsas ideyasını dərhal dərk etməli, əlavə izahata ehtiyac qalmamalıdır.
Yazıda tez-tez zaman və məkan göstəricilərindən istifadə olunur. Bu isə hadisənin və ya obyektin konkret kontekstdə təqdim edilməsinə xidmət edir. Əşyəvi yazıda obyektin və ya hadisənin necə, harada, nə zaman və nə üçün baş verdiyi açıq şəkildə göstərilir.
Əşyəvi Yazının Tətbiq Sahələri
Əşyəvi yazı geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Onun ən çox istifadə edildiyi sahələrdən biri tədris prosesidir. Şagirdlərə əşyəvi yazı vərdişlərinin aşılanması onların müşahidə qabiliyyətini artırır, məntiqi düşüncə tərzini formalaşdırır və faktlara əsaslanan nəticə çıxarma bacarığını inkişaf etdirir. Xüsusilə ibtidai və orta məktəb səviyyəsində əşyəvi yazı məşğələləri vacib rol oynayır.
Eyni zamanda jurnalistikada xəbərlərin hazırlanması və kriminalistika sahəsində hadisə yerinin təsviri kimi situasiyalarda da əşyəvi yazıya böyük ehtiyac duyulur. Hüquqi sənədlərdə, protokollarda və rəsmi hesabatlarda da məhz əşyəvi yazının strukturu və dili tətbiq olunur.
Cədvəldə əşyəvi yazının tətbiq sahələri üzrə təsnifini təqdim edirik:
| Tətbiq Sahəsi | İstifadə Forması | Məqsəd |
|---|---|---|
| Təhsil | Təsviri yazılar, müşahidə yazıları | Şagirdin müşahidə və təhlil bacarığını inkişaf etdirmək |
| Jurnalistika | Xəbər, reportaj, məqalə | Hadisələri obyektiv təqdim etmək |
| Hüquq | Protokol, ifadə, raport | Dəlilləri və faktları qeyd etmək |
| Kriminalistika | Hadisə yeri təsviri | İstintaq prosesini dəqiqliklə aparmaq |
| Elmi-tədqiqat | Tədqiqat protokolları, eksperiment nəticələri | Elmi obyektivliyi qorumaq |
Əşyəvi Yazının Forması və Struktur Elementləri
Əşyəvi yazı müəyyən quruluşa və forma qaydalarına tabe olur. Bu yazı növündə ümumiyyətlə üç əsas hissə nəzərə alınır: giriş, əsas hissə və nəticə. Lakin bu hissələr arasında kəskin sərhədlər yoxdur və yazının təbii axınında təqdim edilir.
Giriş hissəsi – təsvir olunacaq obyektin və ya hadisənin qısa tanıdılması, yer və zaman göstəricilərinin verilməsi məqsədilə yazılır. Burada hadisənin ümumi mənzərəsi təqdim olunur.
Əsas hissə – yazının əsas məzmun hissəsidir. Burada əşyəvi olaraq təqdim ediləcək obyektlər, onların hissələri, funksiyaları, hadisələrin gedişi və digər detal təsvirləri yer alır. Yazı detallı olmalıdır ki, oxucu təsvir edilən obyekt və ya hadisəni göz önünə gətirə bilsin.
Nəticə hissəsi – yazının ümumiləşdirici hissəsidir. Burada əvvəlki məlumatların yekunu verilir, əsas mesaj tamamlanır.
Əşyəvi yazının strukturu çox vaxt suallara cavab formatında qurulur: Kim? Nə? Harada? Nə zaman? Necə? Nə üçün? Bu suallar yazının obyektivliyini təmin edir və oxucuya ətraflı məlumat verir.
Əşyəvi Yazının Yaradılma Prosesi
Əşyəvi yazı yaradılarkən müəllif bir sıra mərhələləri keçməlidir. Bu mərhələlərin ardıcıllığı yazının uğurlu alınmasına şərait yaradır. İlk mərhələ müşahidədir. Obyekt və ya hadisə diqqətlə müşahidə olunmalı, vizual və faktiki detallara xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu mərhələ yazının əsas materialının toplanması baxımından olduqca önəmlidir.
İkinci mərhələdə toplanmış müşahidələr sistemləşdirilir və plan şəklinə salınır. Hansı ardıcıllıqla təqdim olunacağı, hansı hissələrin daha vacib olduğu müəyyənləşdirilir. Ardınca yazı mərhələsinə keçilir və müşahidələr əvvəlcədən qurulmuş plana əsasən ardıcıllıqla təqdim olunur. Yekun mərhələdə yazı redaktə olunur, qeyri-dəqiqliklər və qərəzli ifadələr çıxarılır, yazının dili sadələşdirilir.
Əşyəvi Yazının Tədris Metodikası
Əşyəvi yazının tədrisi xüsusi pedaqoji yanaşma tələb edir. Şagirdlərə bu yazı növünü öyrətmək üçün ilk növbədə müşahidə etmə və obyektiv düşünmə bacarığı aşılanmalıdır. Bunun üçün əyani vəsaitlərdən, real obyektlərdən, təbiət müşahidələrindən istifadə olunması tövsiyə olunur.
Müəllimlər şagirdlərə müxtəlif əşyaların və hadisələrin təsvirini verməyi tapşırmaqla onların təfəkkür və müşahidə gücünü inkişaf etdirə bilərlər. Məsələn, “sinif otağının təsviri”, “parkda bir gün”, “dəftər və onun funksiyası” kimi mövzular əşyəvi yazıya nümunə ola bilər. Tədris zamanı şagirdlərə “məlumatlı cümlə qur”, “fikir yürütmə, müşahidə et, yazıya keçir” prinsipləri aşılanmalıdır.
Əşyəvi Yazının Jurnalistikada Rolu
Jurnalistikada obyektivlik əsas prinsiplərdən biridir. Xüsusilə xəbər materiallarında, hadisə yerindən reportajlarda və ictimai proseslərin təqdimatında əşyəvi yazı üslubu mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu yazı üslubu oxucuya baş vermiş hadisəni olduğu kimi çatdırır, şərh və emosiyalardan uzaq dayanır.
Jurnalist əşyəvi yazı hazırlayarkən hadisə yerində olan faktları, hadisə iştirakçılarının dediklərini, ətraf mühitin vəziyyətini obyektiv şəkildə çatdırmalıdır. Bu baxımdan əşyəvi yazı cəmiyyətin doğru məlumatlandırılması baxımından da böyük rol oynayır.
Əşyəvi Yazının Hüquq və Kriminalistikada Əhəmiyyəti
Əşyəvi yazı hüquqşünas və kriminalistlərin gündəlik fəaliyyətində istifadə olunan əsas ifadə formalarından biridir. Hadisə yerindən toplanan sübutların, şahid ifadələrinin və protokolların hazırlanmasında əşyəvi yazının obyektivliyi və sadəliyi hüquqi prosedurların dəqiq aparılmasına imkan verir.
Məsələn, hadisə yerinin təsviri zamanı kriminalist konkret faktlara əsaslanaraq hadisənin baş verdiyi mühiti təsvir edir. Burada şübhəyə əsaslanan subyektiv yanaşmalardan çəkinmək zəruridir. Bu səbəbdən hüquq sənədləri yazılarkən əşyəvi yazının metod və formaları vacib yer tutur.
Əşyəvi Yazının Emosional Yazıdan Fərqi
Əşyəvi yazı ilə emosional (və ya bədii) yazı arasında əsas fərq onların məqsəd və ifadə üsulundadır. Əşyəvi yazı real faktlara əsaslanaraq informasiyanı obyektiv şəkildə çatdırmağa çalışırsa, emosional yazı insanın hiss və duyğularını əks etdirmək məqsədi daşıyır. Əşyəvi yazıda “məncə”, “fikrimcə” kimi subyektiv yanaşmalar olmamalıdır. Əksinə, hər bir fikir sübut olunmuş faktlarla dəstəklənməlidir.
Bu fərqlər yazının dilində də özünü göstərir. Əşyəvi yazı qısa, sadə və informativ cümlələrlə yazılır. Emosional yazı isə uzun və bədii cümlələrlə, təşbehlər və metaforlarla zəngin olur.
Əşyəvi yazı real həyat hadisələrinin və maddi obyektlərin qərəzsiz və obyektiv şəkildə təqdim olunmasını təmin edən mühüm yazı formasıdır. Bu yazı növü müxtəlif sahələrdə – təhsil, jurnalistika, hüquq, kriminalistika və elmdə geniş tətbiq edilir. Onun əsas məqsədi oxucunu informativ və obyektiv məlumatla təmin etməkdir. Əşyəvi yazının təkcə yazılı ifadə vasitəsi kimi deyil, həm də düşüncə tərzinin formalaşdırılması vasitəsi kimi rolu böyükdür. İnsanları hadisələri və obyektləri olduğu kimi görməyə, şərhsiz dəyərləndirməyə sövq edir. Bu da onu müasir cəmiyyətin informasiya ehtiyaclarını qarşılamaq baxımından əvəzolunmaz edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əşyəvi yazı obyektiv və faktlara əsaslanan, əşyaların, hadisələrin və ya vəziyyətlərin qərəzsiz şəkildə təsvir edildiyi yazı növüdür. Subyektiv fikirlərdən və emosiyalardan uzaq durularaq, yalnız reallıq əsas alınır.
Əşyəvi yazı təhsil, jurnalistika, hüquq, kriminalistika və elmi-tədqiqat sahələrində geniş tətbiq olunur. Bu sahələrdə obyektiv və faktiki məlumatların təqdim edilməsi vacibdir.
Əşyəvi yazı faktlara əsaslanır, bədii yazı isə hiss və duyğuları əks etdirir. Əşyəvi yazıda subyektiv ifadələr və bədii vasitələrə yer verilmir.
Əşyəvi yazı giriş, əsas hissə və nəticədən ibarət olur. Girişdə ümumi məlumat verilir, əsas hissədə faktlar və təsvirlər təqdim edilir, nəticədə isə ümumiləşdirici fikir ifadə olunur.
Əşyəvi yazı yazarkən müşahidələrə əsaslanmaq, subyektivlikdən uzaq durmaq, sadə və anlaşılan dil istifadə etmək vacibdir. Faktların ardıcıllığı və dəqiqliyi qorunmalıdır.
Əşyəvi yazı şagirdlərdə müşahidə qabiliyyətini artırır, təfəkkürün məntiqi yönünü inkişaf etdirir və hadisələri obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir.
Əşyəvi yazının dili sadə, aydın və qərəzsiz olur. Çox vaxt qısa, məlumatverici cümlələrdən istifadə edilir. Emosional ifadələrə yer verilmir.
Məsələn, ‘Məktəbin həyətindəki ağacın təsviri’, ‘Dəftərin quruluşu və funksiyası’, ‘Sinif otağında müşahidə etdiyim əşyalar’ kimi yazılar əşyəvi yazıya nümunə ola bilər.
Müəllimlər əyani vəsaitlərdən, müşahidə təcrübələrindən və real həyat nümunələrindən istifadə etməklə şagirdlərə əşyəvi yazı vərdişlərini aşılaya bilərlər.
Jurnalistikada obyektiv və real məlumatın təqdimatı əsasdır. Əşyəvi yazı bu məqsədə xidmət edir və xəbərlərin, reportajların, ictimai məlumatların düzgün çatdırılmasına şərait yaradır.
