İEOÖ ( İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr): Anlayışı, Siyahısı, Təsnifatı

Dünya iqtisadiyyatında ölkələr arasında fərqliliklər yalnız coğrafi sərhədlərlə deyil, həm də sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Bu fərqlilikləri təsnif edən ən əsas anlayışlardan biri “İEOÖ ölkələri” ifadəsidir. İEOÖ, yəni İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr, dünya səhnəsində hələ tam sənayeləşməyən, gəlir səviyyəsi aşağı və ya orta olan, sosial göstəriciləri inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə zəif olan dövlətləri əhatə edir. Bu ölkələr qlobal iqtisadi sistemin dinamikasında həm potensial, həm də risk daşıyıcısı kimi çıxış edir.

İEOÖ Anlayışının Tərifi və Mənşəyi

İEOÖ (İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr) anlayışı XX əsrin ortalarında beynəlxalq inkişaf nəzəriyyələrinin formalaşması ilə ortaya çıxmışdır. Bu termin əsasən sənayeləşmiş Qərb ölkələri ilə iqtisadi cəhətdən geri qalan Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələri arasında fərqi vurğulamaq məqsədilə istifadə olunmuşdur. BMT, Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi beynəlxalq təşkilatlar bu anlayışı müxtəlif metodlarla təsnifləşdirirlər. Bəzi təşkilatlar ölkələri “yüksək gəlirli”, “orta gəlirli” və “aşağı gəlirli” kimi bölür, bəziləri isə onların inkişaf indikatorlarına – ÜDM, təhsil, səhiyyə və həyat səviyyəsinə görə qruplaşdırırlar.

İEOÖ Ölkələrinin Əsas Xüsusiyyətləri

İEOÖ ölkələri bir sıra ümumi xüsusiyyətlərlə seçilir. Bu xüsusiyyətlər ölkələrin coğrafi yerləşməsinə və daxili siyasətinə görə dəyişə bilər, lakin ümumilikdə aşağıdakı cəhətlər bu ölkələr üçün səciyyəvidir:

• Adam başına düşən ÜDM səviyyəsinin aşağı olması;
• Sosial xidmətlərin zəif təşkili;
• Təhsil və səhiyyə sistemlərinin qeyri-kafi inkişafı;
• İnfrastrukturun köhnə və natamam olması;
• Yüksək səviyyədə xarici borc və iqtisadi asılılıq;
• İşsizlik və yoxsulluğun geniş yayılması;
• Siyasi qeyri-sabitlik və korrupsiya;
• Sənayeləşmənin zəif templərlə irəliləməsi.

Coğrafi Təsnifat və İEOÖ Ölkələrinin Siyahısı

İEOÖ ölkələri əsasən aşağıdakı qitələr üzrə cəmlənmişdir:

Afrika: Nigeriya, Efiopiya, Sudan, Çad, Konqo, Tanzaniya;

Asiya: Banqladeş, Nepal, Pakistan, Hindistan, Qırğızıstan, Tacikistan;

Latın Amerikası: Boliviya, Paraqvay, Honduras, Nikaraqua;

Avropa: Moldova, Albaniya, Bosniya və Herseqovina;

Okeaniya: Papua Yeni Qvineya, Solomon Adaları.

Bu bölgələrin əksəriyyəti iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş, lakin demoqrafik potensialı böyük olan ölkələrdir.

İqtisadi Problemlər və Struktur Asılılıq

İEOÖ ölkələrinin iqtisadiyyatında əsas problemlərdən biri struktur asılılıqdır. Bu ölkələr adətən bir və ya bir neçə məhsulun ixracına əsaslanır (neft, pambıq, kakao, mis və s.). Belə mono-iqtisadiyyat modeli dünya bazarlarında qiymət dəyişkənliyinə qarşı həssaslıq yaradır. Bu da iqtisadi sabitliyin pozulmasına və inflyasiya riskinin artmasına səbəb olur.

Bundan əlavə, yerli istehsalın az olması, texnologiyaya çıxışın məhdudluğu və keyfiyyətli insan kapitalının çatışmazlığı inkişaf prosesini yavaşıdır. Xarici borc yükü isə dövlət büdcələrinin əhəmiyyətli hissəsinin borc xidmətinə yönəlməsinə səbəb olur.

Sosial Göstəricilər və İnsan İnkişafı Problemləri

İEOÖ ölkələrində sosial sahədə də ciddi geriliklər mövcuddur. Təhsilin əlçatanlığı aşağı, məktəbəqədər təhsil imkanları zəifdir. Səhiyyə sektorunda isə yüksək uşaq ölüm səviyyəsi, ana ölümləri və yoluxucu xəstəliklərin yayılması əsas problemlərdəndir. Çox sayda əhali qrupları içməli su, sanitar şərait və sosial xidmətlərə çıxışdan məhrumdur.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsani İnkişaf İndeksinə əsasən, İEOÖ ölkələrinin böyük əksəriyyəti aşağı reytinqlərdə qərar tutur. Bu, onların uzunmüddətli inkişaf imkanlarını da məhdudlaşdırır.

Beynəlxalq Təşkilatlarla Əməkdaşlıq və Yardım Mexanizmləri

İEOÖ ölkələri müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən inkişaf dəstəyi alır. Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Asiya İnkişaf Bankı, Afrika İnkişaf Bankı kimi qurumlar bu ölkələrə aşağı faizli kreditlər, texniki yardım və struktur islahatları üçün tövsiyələr təqdim edir.

Eyni zamanda, BMT-nin müxtəlif qurumları – UNICEF, WHO, UNDP – sosial layihələr və humanitar yardım proqramları ilə bu ölkələrin təhsil, səhiyyə və ekologiya sahəsindəki problemlərini həll etməyə çalışır. Lakin bəzən bu yardımların qeyri-bərabər bölüşdürülməsi və korrupsiya səbəbilə effektiv nəticələr əldə olunmur.

İEOÖ Ölkələrinin Qlobal İqtisadiyyatda Rolu

İnkişaf etməkdə olan ölkələr dünya iqtisadiyyatında iki əsas cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malikdir: birincisi, onlar zəngin təbii ehtiyatlara sahibdirlər və bu baxımdan sənayeləşmiş ölkələrin enerji və xammal ehtiyaclarını təmin edirlər; ikincisi isə, bu ölkələr böyük əhali sayına görə istehlak bazarının genişlənməsi üçün vacib potensiala malikdir.

Çin və Hindistan kimi bəzi ölkələr İEOÖ təsnifatında olsalar da, son illərdə iqtisadi cəhətdən ciddi inkişaf nümayiş etdiriblər və “yüksələn bazarlar” (emerging markets) kateqoriyasına keçid ediblər. Bu isə sübut edir ki, doğru siyasət və effektiv idarəetmə ilə İEOÖ statusundan çıxmaq mümkündür.

Azərbaycan və İEOÖ Statusu

Azərbaycan hazırda Dünya Bankının təsnifatına əsasən “yuxarı orta gəlirli ölkə” statusundadır. Bu, ölkənin texniki olaraq İEOÖ kateqoriyasına daxil olduğunu göstərir. Lakin son 20 ildə həyata keçirilən enerji siyasəti, infrastruktur layihələri və sosial proqramlar ölkəni bir çox göstərici üzrə digər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqləndirir.

Azərbaycanın neftdənkənar sektorun inkişafı, insan kapitalının gücləndirilməsi və sosial müdafiə tədbirləri sahəsindəki irəliləyişləri İEOÖ ölkələri üçün model ola bilər. Bununla belə, iqtisadi diversifikasiya hələ də tam təmin olunmayıb və bu baxımdan Azərbaycan İEOÖ statusundan tamamilə çıxmaq üçün davamlı islahatlara ehtiyac duyur.

Gələcək Perspektivlər və Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 2030-cu il üçün Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (SDG) çərçivəsində İEOÖ ölkələri üçün xüsusi hədəflər müəyyən olunub. Bu hədəflər arasında yoxsulluğun azaldılması, təmiz suya çıxışın artırılması, keyfiyyətli təhsil, bərabərlik və ətraf mühitin qorunması əsas yer tutur.

Bu məqsədlərə çatmaq üçün İEOÖ ölkələrinin öz resurslarından səmərəli istifadə etməsi, texnoloji transformasiyaya yönəlməsi və idarəetmədə şəffaflıq prinsipini əsas tutması zəruridir. Regionlar üzrə fərdi yanaşmaların tətbiqi, yerli ehtiyacların düzgün qiymətləndirilməsi və donor ölkələrlə effektiv əməkdaşlıq vacib rol oynayır.

İEOÖ ölkələri dünya iqtisadi sisteminin inkişaf edən, lakin eyni zamanda ciddi çətinliklərlə üz-üzə olan hissəsini təşkil edir. Bu ölkələrin qarşısında duran əsas vəzifələr – yoxsulluğun azaldılması, təhsilin inkişafı, insan kapitalının gücləndirilməsi və iqtisadi sabitliyin təmin olunmasıdır. Beynəlxalq təşkilatlar və donor ölkələr bu prosesə yardım etsələr də, əsas məsuliyyət İEOÖ ölkələrinin öz üzərində qalır. Azərbaycanın təcrübəsi göstərir ki, doğru strateji seçimlər və milli resursların səmərəli istifadəsi ilə inkişaf yolunu sürətləndirmək mümkündür.

Ən Çox Verilən Suallar