İdər: Mənşəyi, Etimologiyası, Anlayışı

Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni irsində bəzi söz və anlayışlar var ki, onlar həm dilin dərin qatlarına nüfuz edir, həm də sosial təfəkkürümüzün müxtəlif mərhələlərində spesifik məna daşıyır. “İdər” sözü də bu anlayışlardan biridir. Hərçənd ki, müasir dövrdə bu termin gündəlik dildə geniş istifadə olunmur, lakin tarixi mətnlərdə, folklorda və bəzi bölgələrdə danışıq dilində onun izlərinə rast gəlmək mümkündür. İdər sözü, həm funksional baxımdan, həm də mənəvi-simvolik məzmunda araşdırıldıqda, təkcə bir məkan və ya obyekt deyil, həm də idarə, inzibatçılıq və tarixi strukturların təzahür forması kimi çıxış edir.

İdər Sözünün Mənşəyi və Etimologiyası

“İdər” sözü qədim türk dilləri ilə bağlı olub, əsasən “idarə etmək”, “rəhbərlik etmək”, “nizam yaratmaq” mənaları ilə əlaqələndirilir. Eyni zamanda, bəzi dilçi alimlərin fikrincə, “idər” sözü qədim türk tayfalarının təşkilatlanma formasında inzibati və ya sosial rəhbərliyi ifadə edən anlayış olmuşdur. Orxon-Yenisey yazılarında, Orta əsr türkdilli mətnlərdə “idär”, “ider” formalarında işlənmişdir.

Bu söz daha sonra köhnə azərbaycan türkcəsində də yayılmış və bəzən həm idarəetməni bildirən termin kimi, həm də konkret məkana – məsələn, inzibati məkan və ya idarə binası kimi işləmişdir. Bu səbəbdən “idər” həm məcazi, həm də konkret fiziki mənada mövcud olub.

Tarixi Kontekstdə İdər Anlayışı

Azərbaycanın müxtəlif dövrlərdəki siyasi-iqtisadi quruluşlarında “idər” anlayışı fərqli formalarda tətbiq olunub. Feodal dövrdə “idər” kənd icmalarında, bəylik və xanlıqlarda yerli idarəetmə strukturlarına aid edilmişdir. Həmçinin, bəzi bölgələrdə kənd ağalarının və ya el başçılarının oturduğu və görüş keçirdiyi məkanlara da “idər” deyilirdi.

Təbriz, Şuşa, Gəncə, Şəki kimi qədim şəhərlərin ətraf kəndlərində bu anlayış inzibati məkanın adı olmaqla yanaşı, həm də sosial strukturun tərkib hissəsi sayılırdı. Bəzən kəndin qərarların qəbul edildiyi yeri, məclislərin toplandığı otaq və ya binaya da “idər” deyilmişdir. Bu, həm məkan, həm idarə funksiyasını ehtiva edən semantik quruluşdur.

Folklorda və Ağız Dastanlarında İdərin Rolu

Azərbaycan folklorunda “idər” anlayışı həm müsbət, həm neytral mənalarda işlədilir. Xalq nağıllarında, el dastanlarında və bayatılarda “idər” bəzən bir ağanın məkanı, bəzən isə müdriklərin toplandığı məsləhət yeri kimi təqdim olunur.

Məsələn: “Gedək idərə çıxaq, Sözümüzü salaq nizama.”

Bu tip ifadələrdə “idər” məkan kimi deyil, qərar qəbuletmə və səlahiyyətin simvolu olaraq işlənir. Xalq ədəbiyyatında bu termin eyni zamanda kollektivi, el ağsaqqallarını və ya dövlət strukturlarının nümayəndələrini ifadə edən simvolik anlam daşıyır.

Müasir Toponimiyada və Yerli Danışıqda İdər

Hazırda “idər” sözü Azərbaycan toponimiyasında az rast gəlinir, lakin bəzi dağlıq bölgələrdə, xüsusilə də Qazax, Tovuz, Gədəbəy, Lerik və Quba kimi bölgələrdə hələ də bu anlayışın izləri qorunmaqdadır. Bəzi kəndlərdə insanlar bələdiyyə binasını və ya icra nümayəndəliyini qeyri-rəsmi şəkildə “idər” adlandırır.

Bu termin bəzən də yaşlı nəsil tərəfindən istifadə olunur. Məsələn, yaşlılar arasında “gedək idərə danışaq” ifadəsi yerli icra hakimiyyətinə və ya məsul şəxslərin görüş yerinə işarə edir. Bu isə sözün mənaca hələ də yaşadığını və şifahi yaddaşda öz yerini qoruduğunu göstərir.

İdər Termininin Hüquqi Dəyərləndirilməsi

İdər anlayışı hüquqi kontekstdə birbaşa normativ sənədlərdə yer almasa da, onun sosial idarəçilikdəki ənənəvi rolu müasir hüquqi sistemlərin tarixi bazasını formalaşdırır. Tarixən kənd icmalarında qərarların kollektiv şəkildə verildiyi, ağsaqqalların nüfuzuna əsaslanan idarəetmə formaları, faktiki hüquqi normativlərin yerli versiyası kimi çıxış edib. Bu baxımdan, idər həm də təbii hüquq düşüncəsinin ilkin təzahür formalarından biri kimi qiymətləndirilə bilər.

Müasir dövrdə isə bu termin daha çox mədəni hüquq kontekstində – yəni milli irsin qorunması, etnoqrafik strukturun bərpası və icma əsaslı idarəetmə mexanizmlərinin öyrənilməsi sahəsində nəzərə çarpır. Akademik dairələrdə idər termini bəzən qeyri-rəsmi yerli hüquq formalarının, o cümlədən alternativ mübahisə həll üsullarının təhlilində istifadə olunur.

İdərin Bədii Ədəbiyyatda Təsviri

Azərbaycan bədii ədəbiyyatında da “idər” anlayışına təsadüf olunur. Xüsusilə kənd və el həyatını tərənnüm edən nəsr nümunələrində bu termin ağsaqqal məclisi, qərar otağı və ya camaatın toplaşdığı yer mənasında işlədilir. Ədib və yazıçılar idəri bəzən metaforik şəkildə istifadə edərək ədalət, nizam və kollektiv şüurun təcəssümü kimi təqdim ediblər.

Məsələn, Mirzə İbrahimovun, İsmayıl Şıxlının və Əbülhəsən müəllimin əsərlərində idərin adı çəkilməsə belə, onun funksiyası və sosial yükü fərqli adlarla təqdim olunmuşdur. Bəzi hekayələrdə ağsaqqalın evində keçirilən məsləhətləşmələr, elat arasındakı nizamlama səhnələri idərin ədəbi kodlarla ifadə edilmiş formalarıdır.

Bu baxımdan, idər həm də ədəbi diskursda milli kimliyin və sosial nizamın simvolik elementinə çevrilmişdir.

İdər və İdarə: Müasir Terminologiyadakı Fərqlər

“İdər” sözü ilə müasir “idarə” anlayışı arasında fonetik oxşarlıq olsa da, semantik çalarları fərqlidir. “İdarə” müasir dövrdə daha geniş istifadə olunan, hüquqi və inzibati mənada rəsmiləşmiş anlayışdır. “İdər” isə daha çox tarixi, simvolik və şifahi mədəniyyətlə bağlı olan ifadədir. Lakin bu iki anlayış arasında mənaca yaxınlıq, mahiyyətcə isə keçid münasibəti mövcuddur.

Əslində, müasir “idarəetmə” strukturlarının başlanğıc nöqtəsini məhz bu cür tarixi və xalq terminləri təşkil edir. Beləliklə, “idər” tarixi dilin və icma düşüncəsinin bir məhsulu kimi, idarəetmə düşüncəsinin ilkin mərhələlərini əks etdirir.

İdərin Sosial-Siyasi Simvolizmi

İdər anlayışı təkcə bir söz və ya məkan anlamına gəlmir. O, eyni zamanda qərarların verildiyi, haqsızlığın aradan qaldırıldığı, barışın və mötədilliyin bərpa edildiyi məkanın simvoludur. Tarixi baxımdan idər həm də sosial ədalətin təmsil olunduğu yer kimi qəbul olunmuşdur.

Bu cür baxış xalqın ədalətə olan inamını, ağsaqqal sözünə hörmətini və icma əsaslı idarəetmə mədəniyyətini əks etdirir. Beləliklə, “idər” həm hüquqi, həm etik, həm də mədəni dəyər daşıyıcısı olmuşdur.

İdər anlayışı Azərbaycan xalqının yaddaşında, dilində və mədəniyyətində köklənmiş çoxşaxəli bir termin olaraq öz yerini qoruyub saxlayır. Hərçənd ki, müasir dövrdə bu sözün istifadə sahəsi məhdudlaşıb, onun daşıdığı dəyər, tarixi mənşəyi və sosial yükü hələ də aktuallığını itirməyib. İdər bir söz kimi yox, həm də kollektiv şüurun, icma idarəçiliyinin və tarixdən gələn ictimai məsuliyyətin təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir. O, xalqın özünü təşkil etmə formasının dilə yansıyan simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar