I Təhmasib: Taxta Çıxması, Siyasətləri, Dövrü

Azərbaycan tarixində dövlətçilik və dini kimliyin formalaşmasında mühüm rol oynamış şəxsiyyətlərdən biri olan I Təhmasib, yalnız bir hökmdar deyil, həm də zamanın ziddiyyətləri arasında dövlətini və xalqını qorumağı bacaran bir siyasi lider olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövrü, Səfəvilər dövlətinin ciddi daxili və xarici təzyiqlərlə üzləşdiyi, eyni zamanda dini və mədəni islahatların geniş vüsət aldığı bir mərhələdir. Təhmasibin özünəməxsus dövlət idarəçiliyi, dini etiqada olan bağlılığı, sənətə verdiyi dəstək və eyni zamanda tayfa sisteminə qarşı apardığı balanslaşdırma siyasəti onun fərqli bir lider kimi tarixə düşməsinə səbəb olmuşdur. O, yalnız Səfəvi sarayının deyil, bütün İran və Azərbaycan torpaqlarında yaşayan milyonlarla insanın həyatına birbaşa təsir etmiş şəxsiyyət kimi xatırlanır.

Doğumu, Ailəsi və Gənclik Dövrü

I Təhmasib 1514-cü ildə Təbrizdə dünyaya gəlmişdir. Onun atası Səfəvilər dövlətinin banisi olan və “Qızılbaş Şah” kimi tanınan I İsmayıl idi. Anası Taclu xanım Bayandurilər sülaləsinə mənsub bir türkmən qızı idi. Belə bir qohumluq münasibəti yalnız ailə çərçivəsində deyil, siyasi və diplomatik baxımdan da böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Təhmasibin uşaq yaşlarında Səfəvi sarayında böyüməsi, onun erkən yaşda dövlətçilik mədəniyyəti ilə tanış olmasına zəmin yaratdı. Atasının ölümündən sonra isə sadəcə 10 yaşında taxta çıxması, onun həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Bu yaşda bir uşağın böyük bir imperiyanı idarə etməyə çalışması, ətrafında müxtəlif tayfaların nüfuz savaşı və daxili çəkişmələrlə üzləşməsi onun şəxsiyyətində həm qətiyyət, həm də diplomatik zəka formalaşdırdı.

Taxta Çıxması və İlk İllərdəki Çətinliklər

I Təhmasibin hakimiyyətə gəlişi, onun yaşı ilə müqayisədə çox böyük məsuliyyət daşıyırdı. Atası I İsmayılın ölümündən sonra ölkədə yaranan boşluqdan istifadə edən qızılbaş tayfa başçıları, siyasi nəzarəti əllərinə almağa çalışdılar. Uşaq yaşda bir şah qarşısında tayfa liderlərinin güclü təsiri vardı və bu səbəbdən sarayda fraksiyalar, daxili çəkişmələr və hətta qiyamlar baş qaldırırdı. Təhmasibin ilk illərdə əsas rolu öz mövqeyini qorumaq və siyasi sabitliyi təmin etmək idi. O, dövləti idarə etməyə fiziki və psixoloji baxımdan hələ hazır olmasa da, zamanla təcrübə qazandı və saray daxilində balanslı siyasət yürütməyə başladı. Bu illərdə ən çox mübarizə apardığı məsələlərdən biri də tayfa liderlərinin özbaşınalığını cilovlamaq idi.

Daxili Siyasəti və Mərkəzləşdirmə Cəhdləri

I Təhmasibin əsas dövlətçilik xətti mərkəzləşmə və tayfa təsirindən azad bir idarəçilik modeli qurmaq idi. O, müxtəlif qızılbaş tayfalarının dövlət işlərində həddindən artıq rol oynamasına qarşı mübarizə apardı. Bu çərçivədə Təhmasib əvvəlcə saray ətrafındakı güclü əyanları bir-bir təcrid etdi, onlara qarşı etibar etdiyi məmurları və dini şəxsləri irəli çəkdi. Bu, Səfəvi dövlətində ilk ciddi institusional struktur dəyişikliklərinə səbəb oldu. Şah, tayfa mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, dövlətə sadiq olan şəxsləri vəzifəyə təyin etməyə başladı. Xüsusilə maliyyə və inzibati idarəçilikdə peşəkar təbəqənin formalaşdırılması, dövlət idarəsinin sabitliyini təmin etdi. Bu mərkəzləşdirmə siyasəti ilə dövlət daha sabit və vahid idarəçilik sistemi üzərində quruldu.

Xarici Siyasət və Osmanlılarla Münasibətlər

I Təhmasibin dövründə xarici siyasət əsasən Osmanlılarla münasibətlər üzərində fokuslanmışdı. 16-cı əsrin ikinci yarısında Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında ideoloji və ərazi münaqişələri mövcud idi. Hər iki imperiya müsəlman olmasına baxmayaraq, biri sünni (Osmanlı), digəri isə şiə (Səfəvi) məzhəbinə mənsub idi. Bu fərq, münaqişəni yalnız siyasi deyil, həm də dini zəmində dərinləşdirirdi. 1533–1555-ci illər arasında baş verən müharibələr nəticəsində hər iki tərəf yorulmuşdu və bu müharibə Amasya müqaviləsi ilə sona çatdı. Amasya müqaviləsi Səfəvi dövləti üçün böyük diplomatik uğur idi. Bu sənədlə ilk dəfə olaraq Osmanlı dövləti Səfəviləri rəsmi dövlət kimi tanımış və onların ərazilərinə iddiasından vaz keçmişdi. Bu müqavilə Təhmasibin diplomatik zəkasını və müdrik idarəçiliyini bir daha sübut etdi.

İslam və Şiəliyin Gücləndirilməsi

Səfəvi dövlətinin əsas ideoloji dayağı şiə məzhəbi idi və I Təhmasib bu ideologiyanı daha da gücləndirməyə çalışmışdı. O, yalnız rəsmi məzhəb olaraq şiəliyi qorumaqla kifayətlənmədi, eyni zamanda ölkədə şiə təhsil sisteminin inkişafını, alimlərin fəallığını və dini ayinlərin genişləndirilməsini təmin etdi. Şiəliyin yayılması təkcə dini məsələ deyildi – bu, həm də dövlətin ideoloji birliyi və daxili sabitliyi baxımından önəmli idi. Təhmasibin dövründə bir sıra sünni təsirli bölgələrdə şiə mədrəsələri quruldu, dini təbliğat gücləndirildi. Hətta onun şəxsi həyatında da dini ayinlərə ciddi riayət etdiyi məlumdur. O, öz nümunəsi ilə xalqın dini normalara sadiq olmasını təşviq edirdi.

Ədəbiyyat və İncəsənətə Verdiyi Töhfələr

I Təhmasib mədəniyyətə və sənətə böyük maraq göstərən bir hökmdar idi. Onun dövründə xüsusilə miniatür sənəti, xəttatlıq və əlyazma nəşri sahəsində əlamətdar irəliləyişlər baş verdi. Təbriz məktəbi onun hakimiyyəti dövründə inkişaf edərək Yaxın Şərqdə məşhurlaşdı. Təhmasibin sifarişi ilə hazırlanan “Şahnaməyi-Təhmasibi” adlı monumental əlyazma kitabı, İran və Azərbaycan mədəniyyət tarixində xüsusi yer tutur. Bu nadir sənət nümunəsi həm estetik baxımdan, həm də siyasi ideologiyanı sənət vasitəsilə ifadə baxımından əvəzsizdir. Şah sənəti yalnız estetik obyekt kimi deyil, həm də milli və dini ideologiyanın təbliği vasitəsi kimi qiymətləndirirdi.

Hökmdarın Şəxsi Keyfiyyətləri və Dini Rəftarları

Təhmasibin şəxsi həyatı onun dövlətçilik anlayışının ayrılmaz hissəsi idi. O, təmtəraqlı və israfçı saray həyatından uzaq durmağa çalışır, sadəlik və təvazökarlığı ilə seçilirdi. Dini etiqadına ciddi şəkildə sadiq olan şah, öz həyat tərzi ilə xalq arasında hörmət və nüfuz qazanmışdı. İçki istifadəsini və əxlaqsız davranışları qadağan etmişdi. Sarayda dini normalara əməl olunmasına ciddi nəzarət edilirdi. Bütün bu tədbirlər hökmdarın özünü xalqa nümunə göstərmək istəyi ilə bağlı idi. Onun dinə bağlılığı, yalnız şəxsi inanc məsələsi deyil, eyni zamanda dövlət ideologiyasının bir parçası kimi sistemli şəkildə idarə edilirdi.

Siyasi Vəsiyyətləri və Taxtdan İmtinası

Təhmasibin son illərində əsas diqqət verdiyi məsələlərdən biri, taxt-tacın sabit şəkildə varisinə ötürülməsi idi. O, əvvəlki illərdə baş verən taxt mübarizələrini nəzərə alaraq, oğlunu – İsmayılı hələ sağlığında varis elan etdi. Bu addım dövlətin sabitliyini qorumaq məqsədi daşıyırdı. Təhmasib dövlət maraqlarını şəxsi ehtiraslardan üstün tutaraq, sülh şəraitində taxtın dəyişməsini təmin etməyə çalışdı. O, vəfatından əvvəl siyasi və dini rəhbərlərlə müşavirə keçirərək, ölkədə sabitliyi qorumaq üçün lazımi təlimatlar verdi. Bu, onun uzaqgörən və məsuliyyətli bir lider olduğunu sübut edən mühüm hadisələrdən biridir.

Ölümü və Tarixi İrs

I Təhmasibin 1576-cı ildə vəfat etməsi ilə Səfəvi dövlətinin ən sabit dövrlərindən biri sona çatdı. Onun 52 illik hakimiyyəti dövründə dövlət həm xarici təhdidlərə qarşı qorunmuş, həm də daxildə mədəni və dini dəyərlərlə bərkidilmişdi. Tarixçilər onun dövrünü Səfəvi dövlətçiliyinin yetkin mərhələsi adlandırırlar. Təhmasibin qoyduğu ideoloji, inzibati və mədəni əsaslar sonrakı Səfəvi hökmdarlarının idarəçilik sisteminin təməlini təşkil etdi. O, yalnız bir hökmdar deyil, həm də bir dövrün ideoloji simvoluna çevrildi.

I Təhmasibin həyat yolu və siyasi fəaliyyəti, təkcə Səfəvi dövləti üçün deyil, bütün Orta Şərq tarixində mühüm dönüm nöqtələrindən biri kimi qiymətləndirilir. O, uşaqlıq yaşında taxta çıxaraq çoxsaylı daxili və xarici təhdidlərə qarşı durmağı bacarmış, dövlətin təməllərini sarsılmaz şəkildə möhkəmləndirmişdi. Mərkəzləşmiş idarəetmə modeli, tayfa hakimiyyətinin tədricən zəiflədilməsi, dini və ideoloji birliyin təmin olunması, sənət və mədəniyyətə olan diqqəti ilə Təhmasib yalnız bir siyasətçi kimi deyil, həm də maarifçi lider kimi tarixdə qalır. Onun dövründə şiə məzhəbi siyasi sistemin əsas sütununa çevrilmiş, Təbriz miniatür məktəbi və dini-mədəni qurumlar inkişaf etmiş, dövlət diplomatik müstəvidə Osmanlı ilə tarazlıq yaratmağı bacarmışdı. Təhmasibin irsi bu gün də tarixçilər və tədqiqatçılar tərəfindən böyük maraqla araşdırılır, onun idarəçiliyi isə müdrik və strateji baxımdan örnək kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanın dövlətçilik ənənələrinin təməlində duran bu böyük şəxsiyyət, tarixdə öz dərin izini qoymuş nadir liderlərdən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar