İnsan düşüncəsi daim aydınlıqla tərəddüd, inamla tərəfdaşlıq edən bir prosesin içində formalaşır. Bu tərəddüdün mərkəzində isə şəkk dayanır. Şəkk insan idrakının təbiətində olan bir haldır və əslində sorğu-sual etmənin, tədqiqatın, dəyişimin başlanğıcıdır. Tarix boyunca filosoflar, psixoloqlar, teoloqlar və elm adamları şəkkin mahiyyəti, mənşəyi və onun insan həyatındakı rolu üzərində mübahisə etmişlər. Həm dini, həm də elmi dünyagörüşlərdə şəkk bəzən mənfi, bəzən isə maariflənmənin açarı kimi qiymətləndirilmişdir.
Şəkk yalnız fərdi düşüncə aktı deyil, cəmiyyətin quruluşuna, mədəniyyətə, dəyərlərə və hətta elmə olan yanaşmalara da təsir göstərən mühüm psixoloji və fəlsəfi kateqoriyadır. Məhz bu səbəbdən şəkk anlayışını yalnız “inanmamaq” kimi deyil, daha geniş spektrdə – ontoloji, epistemoloji və mədəni kontekstlərdə araşdırmaq zəruridir.
Şəkkin Lüğəvi və Etimoloji Mənşəyi
Azərbaycan dilində “şəkk” sözü ərəb mənşəli “şək” kökündən gəlir və “tərəddüd”, “qəti inamsızlıq”, “şübhə” mənalarını ifadə edir. Həm dini, həm də fəlsəfi mətnlərdə şəkk termini insanın qəti qərara gələ bilməməsi və içində tərəddüd yaşaması halını təsvir edir.
Etimoloji baxımdan “şəkk” sözü həm qərarsızlıq, həm də ikili seçim qarşısında qalmaq halını bildirir. Bu baxımdan o, psixoloji təkanverici qüvvədir, çünki tərəddüd və şübhə olmadan sorğulamaq, araşdırmaq və inkişaf etmək çətin olar.
Fəlsəfədə Şəkk Anlayışı
Fəlsəfi sistemlərdə şəkk anlayışı xüsusilə epistemologiyada – yəni bilik nəzəriyyəsində mühüm yer tutur. Qədim Yunan fəlsəfəsində Pyrrhon adlı filosof şəkk məktəbinin əsasını qoymuşdu. O, insanın ətraf aləmi tam şəkildə dərk edə bilməyəcəyini və bu səbəbdən də bütün hökm və mülahizələrə şəkk etməli olduğunu irəli sürmüşdü.
Lakin şəkkin ən məşhur fəlsəfi təhlilini fransız filosofu Rene Dekart aparmışdır. Onun “şəkk metodu” dedikdə, hər bir bilik və iddianı şübhə altına almaq, yalnız şübhə edilməyən bir əsas tapdıqdan sonra digər bilikləri bu əsas üzərində qurmaq nəzərdə tutulur. Dekartın məşhur ifadəsi “Düşünürəmsə, deməli varam” (“Cogito, ergo sum”) məhz şəkk prosesinin nəticəsi kimi formalaşmışdır.
Dində Şəkk və Onun Təfsirləri
Dinlərdə şəkk adətən mənfi hal kimi qəbul olunur. İslamda şəkk imanın ziddinə çevrilə biləcək təhlükəli bir vəziyyət hesab edilir. Lakin bəzi İslam alimləri şəkkin ilkin mərhələdə təbii olduğunu və doğru bilik və təqva ilə onun aradan qalxacağını bildirirlər. Qurani-Kərimdə və hədislərdə şəkk halına düşən insanlara müraciətlə ayələr mövcuddur, lakin məqsəd o şəkkin dərinləşməsinin qarşısını almaqdır.
Xristianlıqda da şəkk əsasən mənfi yanaşılır. Məsələn, Müqəddəs Kitabda Tomas adlı bir şagirdin İsa Məsihin dirilməsi ilə bağlı şəkk etdiyi, ancaq sonradan buna inandığı qeyd olunur. Burada şəkk inamın zəifliyi kimi təqdim edilsə də, şəkk edənə qarşı mərhəmət göstərilir.
Yəhudilikdə və bəzi müasir teoloji yanaşmalarda isə şəkk iman prosesinin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edilir. Bu yanaşmada şəkk, insanın Allahı daha dərindən anlaması üçün keçdiyi bir mərhələdir.
Psixologiyada Şəkkin Rolu
Psixoloji müstəvidə şəkk insanın qərarvermə mexanizmlərində təzahür edir. Şəkkin iki əsas forması var: konstruktiv və destruktiv. Konstruktiv şəkk insanı düşünməyə, araşdırmağa, alternativləri nəzərdən keçirməyə vadar edir. Destruktiv şəkk isə qərarsızlıq yaradır, narahatlıq doğurur və psixoloji sabitliyi pozur.
Nevroz və obsesiv-kompulsiv pozuntularda şəkk çox rast gəlinən simptomdur. Belə hallarda insan bir qərarı dəfələrlə düşünür, lakin onu qəbul edə bilmir. Bu da həyat keyfiyyətini azaldır və gündəlik fəaliyyətlərə mane olur.
Uşaqlarda şəkk prosesi erkən yaşlardan formalaşmağa başlayır. Tərbiyə və təhsil mühitində onlara düşünmək, sual vermək və şübhə etmək hüququ tanındıqda, bu onların tənqidi təfəkkürünün formalaşmasına səbəb olur. Əks təqdirdə şəkk günah və qadağa ilə əlaqələndirilir.
Şəkk və Elm: Sorğulamanın Zəruriliyi
Elm sahəsində şəkk əvəzedilməz amildir. Hər bir elmi nəzəriyyə və fərziyyə müəyyən qədər şəkk üzərində qurulur. Heç bir elm adamı ilk məlumatı dəyişməz və mütləq həqiqət kimi qəbul etməz. Əksinə, tədqiqat aparır, sübut tələb edir, təcrübə ilə təsdiq axtarır.
Elm tarixi boyu yeni kəşflər və nəzəriyyələr köhnə biliklərə şəkk edildiyi üçün meydana çıxmışdır. Məsələn, Kopernikin heliosentrik modeli, Nyutonun mexanikası və ya Einşteynin nisbilik nəzəriyyəsi şəkk və sual əsasında yaranmışdır.
Şəkk burada təkzib və inkar anlamında deyil, tənqidi düşüncə və elmi metodun ayrılmaz parçası kimi mövcuddur.
Cəmiyyətdə Şəkkin Sosial Təsirləri
Cəmiyyətdə şəkk həm fərdi, həm də kollektiv miqyasda təzahür edir. Sosial inamın zəifləməsi, informasiya müharibələri, saxta xəbərlər və manipulyasiya şəkk hissini artırır. Bu isə sosial parçalanma, güvən itkisi və psixoloji təzyiq yaradır.
Bununla belə, sağlam şəkk cəmiyyətdə müstəqil düşünən və cavabdehlik daşıyan fərdlərin formalaşmasına səbəb olur. Demokratik cəmiyyətlərdə şəkk ifadə azadlığının bir forması kimi qəbul olunur. Hakimiyyətə, qərarlara, mediaya qarşı şəkk təbii hesab edilir və bu şəraitdə fərdlərin daha fəal və məsuliyyətli olması təmin edilir.
Təhsildə və Tərbiyədə Şəkkin Rolu
Təhsil sistemi şəkkə necə yanaşırsa, gələcək nəsillər də elə formalaşır. Avtoritar sistemlərdə şəkk və sual vermək qadağan edilir, nəticədə tənqidi düşüncə tənəzzülə uğrayır. Azad təhsil sistemlərində isə şəkk təşviq edilir. Müəllimlər və təlim proqramları uşaqlara sadəcə informasiya ötürmür, onları bu informasiyanı sorğulamağa sövq edir.
Uşaqlara “niyə?”, “nəyə görə?” və “bəs əgər belə olarsa?” kimi suallar verməyi öyrətmək şəkkin konstruktiv formasını inkişaf etdirir və yaradıcılığı stimullaşdırır.
Şəkk və Bədii Ədəbiyyat
Ədəbiyyat şəkk hissini obrazların daxili aləmində təsvir etməklə ifadə edir. Klassik və müasir ədəbiyyatda qəhrəmanların tərəddüdü, əxlaqi dilemması və daxili sarsıntıları əsərin dramatizmini gücləndirir. Bu, oxucuda empati yaradır və insan təbiətinə dair dərinlikləri ortaya qoyur.
Şəkk bədii qəhrəmanların inkişafının əsas təkanverici qüvvələrindən biridir. Hamletin “olmaq, ya olmamaq” monoloqu dünya ədəbiyyatında şəkkin ən dərin poetik ifadələrindən sayılır.
Şəkk bəşəriyyətin inkişafı üçün ayrılmaz psixoloji və intellektual mexanizmdir. O, yalnız inamın yoxluğu deyil, həm də düşüncənin başlanğıcı, yenilənmənin, tədqiqatın və dəyişimin əsas qapısıdır. Şəkk etməklə insan bilmədiyini qəbul edir, daha doğrusunu tapmaq istəyir. Lakin bu şəkk faydalı ola bilərsə, onu idarə etməyi, idarə edə bilmədikdə isə onun fəsadlarından qorunmağı öyrənmək vacibdir.
İstər şəxsi həyatımızda, istər ictimai münasibətlərdə, istərsə də elmi-fəlsəfi müstəvidə şəkkə yer verdikdə, düşüncələr daha güclü, qərarlar daha əsaslı, inam isə daha təmkinli və dərin olur. Məsələ təkcə şübhə etmək deyil, onu doğru istiqamətə yönləndirmək və onunla birlikdə yaşamağı bacarmaqdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Şəkk tərəddüd, inamsızlıq və qəti əminliyin olmaması halıdır. İnsan bir məsələyə tam şəkildə inanmadıqda və ya onun doğruluğu barədə şübhə etdikdə bu vəziyyət şəkk adlanır.
Xeyr, şəkk bəzən müsbət rol oynayır. Tərəddüd insanı düşünməyə, araşdırmağa və daha doğru nəticələrə gəlməyə təşviq edə bilər. Lakin uzunmüddətli və səbəbsiz şəkk zərərli ola bilər.
Fəlsəfədə şəkk əsasən bilik və məlumatların doğruluğunu sorğulamaq üçün istifadə olunur. Rene Dekart bu istiqamətdə ‘metodik şəkk’ yanaşması ilə məşhurlaşmış və bütün biliyi şübhə süzgəcindən keçirmişdir.
Ənənəvi dinlərdə şəkk, xüsusilə imana dair şəkk mənfi qəbul olunur. Lakin bəzi teoloji yanaşmalarda şəkk imana aparan yol kimi də şərh edilir – xüsusilə insanın doğruya çatmaq üçün sual verməsi və axtarış aparması kontekstində.
Təbii şəraitdə yaranan şəkk psixoloji pozuntu deyil. Lakin şəkk daimi, nəzarətsiz və qərarsızlıq doğuran hala çevrilərsə, bu zaman o, psixoloji problem, xüsusilə nevroz və obsesiv-kompulsiv pozuntu ola bilər.
Elm sahəsində şəkk olduqca vacibdir. Elm inkişafı suallar vermək, mövcud nəzəriyyələri sorğulamaq və yeni sübutlar axtarmaq üzərində qurulub. Şəkk bu baxımdan elmin hərəkətverici qüvvəsidir.
Şəkk cəmiyyətdə müəyyən həddə qədər faydalı ola bilər, çünki tənqidi düşüncəni stimullaşdırır. Lakin kütləvi inamsızlıq, sosial etimadsızlıq və dezinformasiya nəticəsində yaranan kollektiv şəkk cəmiyyət üçün təhlükə yarada bilər.
Uşaqlar şəkk hissini sualvermə yolu ilə inkişaf etdirirlər. Əgər onlara sual verməyə imkan tanınarsa və cavabları düşünməyə təşviq edilərsə, bu onların təfəkkürünü gücləndirir. Əks halda, şəkk qorxu ilə əvəzlənə bilər.
Bəli, şəkk və inam bir arada ola bilər. İnsan müəyyən məsələdə ümumi inama malik olsa da, bəzi detal və nüanslar barədə tərəddüd keçirə bilər. Bu təbii prosesdir və daha sağlam qərarların qəbuluna səbəb ola bilər.
Şəkki idarə etmək üçün düzgün məlumatlanma, intellektual aydınlıq, tənqidi düşüncə bacarığı, psixoloji dəstək və təcrübə əsas rol oynayır. Faydalı şəkk ilə zərərli tərəddüd arasında fərq qoymaq vacibdir.
