Dildəki hər bir sözün yaranması, mənasının formalaşması və istifadəsi cəmiyyətin tarixi inkişafı, gündəlik həyatı, mədəniyyəti və ənənələri ilə sıx bağlıdır. Sözlər yalnız məişət ünsiyyəti üçün deyil, həm də xalqın düşüncə tərzinin, emosiyalarının, yaradıcılığının, əmək və məişət vərdişlərinin bir göstəricisi kimi çıxış edir. İlkin baxışda sadə görünən “ilgək” sözü də belə terminlərdəndir. Sözün müxtəlif sahələrdə işlədilməsi, onun semantik çalarlarını zənginləşdirir, mədəniyyətimizdə və gündəlik ünsiyyətdə özünəməxsus yerini möhkəmləndirir. Bu baxımdan, ilgək sözünün köklərini, mənşəyini, tarixi inkişafını və müasir dilimizdəki rolunu dərindən öyrənmək maraqlı və faydalı görünür.
Dilin inkişafı cəmiyyətin inkişafı ilə birbaşa bağlıdır. Əşyalar, əlamətlər, proseslər adlandırıldıqca dilin lüğət tərkibi zənginləşir, sözlərə yeni çalarlar, məna qatları əlavə olunur. İlqək sözü də belə dəyişikliklərin bir nümunəsidir. Qədim dövrlərdə insanlar gündəlik ehtiyaclarını təmin etmək üçün müxtəlif əşyalar hazırlayır, onlara adlar qoyurdular. Həmin adların bir çoxu bu gün də istifadə olunur, amma onların semantik çevrəsi, bəzən də fonetik forması dəyişib. İlqək sözü məhz bu baxımdan araşdırılması vacib olan terminlərdən hesab olunur.
Tarix boyu bu söz məişətdə, sənətkarlıqda, folklorda, bədii ədəbiyyatda, elmi mənbələrdə və müxtəlif dialektlərdə işlədilib. Hər bir sahədə fərqli məna və funksiyalar qazanıb, semantik yükü genişlənib. Müasir Azərbaycan dilində isə ilgək sözü gündəlik danışıqdan tutmuş, texniki terminologiyaya qədər geniş spektrdə istifadə edilir. Onun mahiyyətini başa düşmək üçün həm etimoloji, həm leksik-semantik, həm də praktik baxımdan təhlil etmək lazımdır.
Dilin leksik tərkibində ilgək kimi sözlərin xüsusi yeri var. Bu tip terminlər xalqın həyat tərzini, məişət vərdişlərini, peşə xüsusiyyətlərini əks etdirir. Eyni zamanda, onlar ümumi dillə yanaşı, peşəkar jargonda, dialekt və şivələrdə, bədii üslubda da fərqli mənalarla rast gəlinir. Belə sözlər dilin canlılığını, zənginliyini və çevikliyini göstərir. İlqək sözünün bu xüsusiyyətlərini, mənalarının və funksiyalarının araşdırılması geniş bir tədqiqat sahəsini əhatə edir.
İlqək sözü, həmçinin, dilimizin yaradıcılıq imkanlarını, onun ifadə qüdrətini, milli və bəşəri düşüncə dəyərlərini nümayiş etdirir. Sözün müxtəlif sahələrdə istifadəsi, obrazlılığın yaranması, məcaziləşməsi və simvollaşması prosesi dilin inkişafında böyük rol oynayır. Beləliklə, ilgək sözünün dərin təhlili həm leksikologiya, həm də dil tarixi baxımından əhəmiyyətli bir mövzu hesab olunur.
İlgək Sözünün Etimologiyası və Tarixi İnkişafı
İlqək sözünün köklərini araşdırmaq üçün ilk növbədə onun etimoloji mənşəyi və tarixi inkişafına nəzər yetirmək lazımdır. Söz etimologiyası onun ilkin yaranma mənbəyini, formalaşma prosesini, digər dillərlə əlaqəsini və semantik dəyişikliklərini əhatə edir. Azərbaycan dilində “ilgək” sözü köhnə türk dillərindən gəlmədir və qədim mətnlərdə də rast gəlinir.
Qədim türk dillərində “ilgək”, “ilğək”, “elgək” formalarında işlənmiş və əsasən bir şeyi başqa bir şeyə birləşdirən, saxlayan, bağlayan element mənasında istifadə olunmuşdur. Sözün kökündə “il-” və ya “el-” kök morfeminin olmasına dair müxtəlif elmi mülahizələr var. Əsas ehtimal ondan ibarətdir ki, ilkin mənada “birləşdirmək”, “əlaqələndirmək” anlamı verib. Bu semantik xətt müasir dilimizdə də qorunub saxlanıb.
Orta əsrlərdə işlədilən yazılı mənbələrdə də ilgək sözünə rast gəlinir. Xüsusən, sənətkarlıq və məişət əşyalarının təsvirində, müxtəlif tətbiqi sənət nümunələrinin hazırlanmasında bu terminə geniş yer ayrılıb. Zaman keçdikcə ilgək sözünün mənası zənginləşib, funksiyaları artıb. Hazırda həm məişətdə, həm sənətkarlıqda, həm də texniki sahələrdə bu termin aktiv şəkildə istifadə olunur.
Dilimizin lüğət tərkibindəki bir çox söz kimi ilgək də tarixin müxtəlif mərhələlərində semantik cəhətdən inkişaf edib, məna çalarları qazanıb. Ən maraqlısı isə odur ki, bu söz həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də ədəbi dildə aktual olaraq qalmaqdadır.
İlgək Sözünün Leksik və Semantik Xüsusiyyətləri
İlqək sözü dilimizdə müxtəlif mənalarda istifadə olunur. Əsas lüğəvi mənası “hər hansı bir şeyi, əşyanı, parçanı və ya detali digərinə bağlamaq, tutmaq, asmaq, sabitləmək üçün istifadə olunan element”dir. Bu, həm məişət, həm sənətkarlıq, həm də texniki sahələrdə aktualdır. İlqək formaca kiçik, lakin funksional əhəmiyyətə malik bir detal kimi çıxış edir.
Bundan əlavə, ilgək sözü məcazi mənada da işlənir. Məsələn, bir hadisənin, fikrin, ya da söhbətin əlaqələndirici hissəsinə, başlanğıc və ya son nöqtəsinə ilgək deyilir. Bədii ədəbiyyatda, xüsusən nəsr və poeziyada ilgək obrazlı ifadə vasitəsi kimi də istifadə olunur. İfadənin orijinallığı və bədii təsir gücü məhz ilgək kimi simvollarla artırılır.
Söz həmçinin, geyim və aksessuarlarda – düymələrin, qapaqların, bağların bərkidilməsində istifadə olunan tikiş elementi kimi də tanınır. Hətta müxtəlif peşə sahələrində, texnologiyada, mexanizmlərdə ilgək anlayışı öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Leksik və semantik baxımdan ilgək çoxfunksiyalı, çevik və praktik söz kimi dilimizdə möhkəmlənib.
Məişətdə və Geyimdə İlgək
Ənənəvi Azərbaycan məişətində ilgək, əsasən, ev əşyalarının, tekstil və geyim məhsullarının hazırlanmasında geniş istifadə olunub. Geyimdə ilgək adətən düymə və digər bərkidici elementlərin tutturulması üçün tikilən xüsusi ilmədir. İpək, pambıq və ya başqa materialdan hazırlanmış ilgək geyimlərin rahat geyinilib-çıxarılmasını, onların formasının saxlanılmasını təmin edir.
Məişətdə isə ilgək adətən əşyaların asılması, bir-birinə birləşdirilməsi, düzülməsi və ya saxlanılması məqsədilə istifadə olunur. Əski vaxtlarda evlərdə paltar asqıları, çantalar, qablarda ilgək kimi elementlər mütləq olurdu. Bu həm rahatlıq, həm də funksionallıq üçün vacib sayılırdı. İndiki dövrdə də ilgək məişətdə, xüsusən ev dizaynında, müxtəlif əşyaların təşkilində və asılmasında əvəzsiz rol oynayır.
Tikiş və Sənətkarlıqda İlgək
Tikiş sənətində ilgək termini xüsusi yer tutur. Ənənəvi və müasir geyimlərin hazırlanmasında düymələrin, bərkidicilərin sabitlənməsi üçün ilgəklər tikilir. Tikiş ustaları ilgəkləri estetik cəhətdən səliqəli, davamlı və rahat işləyəcək formada düzəldirlər. Müxtəlif tikiş texnikalarında ilgəkin ölçüsü, forması, materialı və bərkidilmə üsulu fərqli ola bilər.
Azərbaycan xalçasında, toxuculuq və dulusçuluqda da ilgək motivlərinə rast gəlmək mümkündür. Xalçaçılıqda ilgək ilmələr xalçanın möhkəmliyini, naxışların gözəlliyini təmin edir. Bu texnika əsrlər boyu təkmilləşib və milli sənətimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Toxuculuqda isə ilgəkin doğru işlənməsi məhsulun keyfiyyətini, dayanıqlığını müəyyənləşdirir. Hər bir sənətkar ilgək tikmək və işlətmək qaydalarını dəqiq bilməlidir.
Texniki və Elmi Terminologiyada İlgək
Müasir texnikada, xüsusilə mexanika və maşınqayırma sahələrində ilgək xüsusi texniki detal kimi işlədilir. Məsələn, avtomobillərdə, tikinti alətlərində, elektrik və mexaniki avadanlıqlarda ilgək bəzən təhlükəsizlik məqsədi, bəzən isə bərkidici funksiya daşıyır. Texniki cəhətdən ilgək müəyyən yükü, qüvvəni ötürmək və ya sabit saxlamaq üçün nəzərdə tutulur. Bu detalın istehsalı və tətbiqi yüksək dəqiqlik, standartlara əməl etmə və texniki bilik tələb edir.
Elmi terminologiyada isə ilgək, çox vaxt riyazi və fiziki modellərdə, mexanizmlərdə müəyyən hissələrin, elementlərin birləşmə nöqtəsini və ya əlaqələndirici funksiyasını ifadə edir. Proqramlaşdırma və riyaziyyatda isə “loop” və ya “cycle” anlayışının qarşılığı olaraq işlədilə bilər. Hər halda, istənilən sahədə ilgək funksionallıq, əlaqə və birləşmə mahiyyəti daşıyır.
Məcazi və Obrazlı İfadələrdə İlgək
Dildə məcazi ifadələr söz ehtiyatını zənginləşdirir, düşüncəyə yeni boyalar əlavə edir. İlqək sözü də məcazi mənada işlədikdə, hər hansı bir hadisənin, prosesin, danışığın əsas bağlantı nöqtəsi, əlaqələndirici həlqəsi kimi çıxış edir. Bədii ədəbiyyatda, xüsusən nəsr və poeziyada ilgək yeni düşüncə istiqamətinin başlanğıcı, süjetin hərəkətverici qüvvəsi, ideyanın əsas dayağı kimi təsvir olunur.
Müxtəlif atalar sözlərində, məsəllərdə də ilgək simvolik məna daşıyır. Məsələn, “hər işin bir ilgəyi var” deyimi, hər prosesin öz əsas elementi, birləşdirici nöqtəsi olduğunu vurğulayır. Dilin obrazlılığı və təsir gücü məhz bu cür ifadələr vasitəsilə artır. İctimai və fərdi münasibətlərdə, insan psixologiyasında da ilgək məcazı müxtəlif aspektlərdə istifadə olunur.
Dialekt və Şivələrdə İlgək Sözünün İstifadəsi
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ilgək sözünün fərqli tələffüz və istifadə formalarına rast gəlinir. Bəzi yerlərdə “ilqək”, “elgək”, “ilgəh”, “ilgə” və sair variantlarla işlədilir. Dialektlərdə bu söz həm məişət, həm də təsərrüfat sahəsində daha geniş mənalar kəsb edir. Bəzi bölgələrdə ilgək paltar asılqanı, bəzilərində tor və ya çənbər formasında qısa bərkidici vasitə kimi tanınır.
Dialekt və şivələrdə bu tip sözlərin araşdırılması dilin zənginliyinin, müxtəlifliyinin və canlılığının əsas sübutlarındandır. Hər bir dialekt xalqın həyat tərzinin, məişət ənənələrinin, əmək vərdişlərinin dilə əks olunmasıdır. İlqək sözünün müxtəlif bölgələrdə fərqli çalarlarla işlədilməsi milli dilin rəngarəngliyini və ifadə imkanlarını nümayiş etdirir.
Folklorda, Ədəbiyyatda və Mədəniyyətdə İlgək
Azərbaycan folklorunda və bədii yaradıcılıqda ilgək motivinə tez-tez rast gəlinir. Nağıllarda, dastanlarda, xalq mahnılarında ilgək simvolik məna daşıyır, tez-tez insan münasibətlərinin, ailə dəyərlərinin, sədaqətin, bağlılığın rəmzi kimi çıxış edir. Xalq ədəbiyyatında ilgək obrazı müəyyən hadisələrin əlaqələndiricisi, süjetin mühüm həlqəsi kimi işlədilir.
Bədii ədəbiyyatda ilgək motivi həm realist, həm də simvolik təsvirlərdə geniş istifadə olunur. Müəlliflər bu obrazdan insan münasibətlərinin mürəkkəbliyini, həyatın müxtəlif istiqamətlərini, zamanın, yaddaşın, keçmişlə gələcəyin birləşmə nöqtəsini ifadə etmək üçün istifadə edirlər. Azərbaycan poeziyasında da ilgək simvolik ifadə vasitəsi kimi tez-tez işlədilir və bədii təsvir imkanlarını artırır.
Mədəniyyətimizin müxtəlif sahələrində ilgək motivinə toxuculuq, zərgərlik, musiqi və təsviri sənətdə də rast gəlinir. Bu motiv bəzək əşyalarında, xalça naxışlarında, musiqi alətlərində və hətta memarlıqda da öz əksini tapır. Beləliklə, ilgək milli irsin, mədəni dəyərlərin qorunmasında və yaşadılmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
İlqək sözü Azərbaycan dilinin zəngin və çoxqatlı leksikasının bariz nümunəsidir. Onun tarixi, etimologiyası, leksik və semantik xüsusiyyətləri, məişətdə, sənətkarlıqda, texniki və elmi sahələrdə, məcazi və obrazlı ifadələrdə istifadəsi dilimizin canlılığını, praktikliyini və yaradıcılıq potensialını nümayiş etdirir. Hər bir söz kimi ilgək də zaman keçdikcə yeni mənalar qazanıb, cəmiyyətin həyatında, məişətində, ədəbiyyatında və sənətində möhkəm yer tutub.
Müasir Azərbaycan cəmiyyətində ilgək sözü həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də elmi və peşəkar dildə öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Onun dilimizdə mövcudluğu yalnız məişət termini kimi deyil, həm də xalqın mədəni, tarixi və bədii yaddaşının ayrılmaz hissəsi kimi əhəmiyyət daşıyır. İlqək kimi sözlər milli dəyər, mədəni irs və dili yaşadan əsas ünsürlərdəndir. Gələcək nəsillər üçün belə sözlərin mənasının, tarixinin və funksiyasının öyrənilməsi və təbliği böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dilin inkişafı, zənginləşməsi və yaşaması məhz bu cür sözlərin düzgün və geniş işlənməsi ilə mümkündür.
Ən Çox Verilən Suallar
-
İlqək sözünün əsas lüğəvi mənası nədir?
İlqək bir əşyanı və ya parçanı digərinə bağlamaq, asmaq və ya sabit saxlamaq üçün istifadə olunan elementdir. Geyimdə, məişətdə, sənətkarlıqda və texnikada müxtəlif formalarda və məqsədlərlə tətbiq edilir. -
İlqək sözü hansı sahələrdə istifadə olunur?
İlqək sözü məişətdə, geyim və tikişdə, texniki avadanlıqlarda, sənətkarlıqda, folklor və bədii ədəbiyyatda, həmçinin məcazi mənada müxtəlif sahələrdə işlədilir. -
Geyimdə ilgək nə üçün vacib sayılır?
Geyimdə ilgək əsasən düymə, qaytan və digər bərkidici elementlərin keçirilməsi, sabit saxlanılması üçün tikilir. Geyimin forması və funksionallığı ilgəklər vasitəsilə təmin edilir. -
Tikiş sənətində ilgək necə hazırlanır?
Tikişdə ilgək adətən xüsusi iplik və ya materialdan ilmə şəklində düzəldilir və bərkidici elementin ölçüsünə uyğun olaraq tikilir. Səliqəli və möhkəm ilgək geyimin keyfiyyətini artırır. -
Məişətdə ilgək hansı funksiyanı daşıyır?
Məişətdə ilgək paltar, torba, qab və digər əşyaların asılması, bir-birinə birləşdirilməsi və ya rahat saxlanması üçün istifadə edilir. Bu, gündəlik həyatın funksional tərkib hissəsidir. -
Texniki sahələrdə ilgək necə istifadə olunur?
Texnikada ilgək təhlükəsizlik və ya sabitləmə məqsədilə müxtəlif avadanlıqlarda, mexanizmlərdə və tikinti vasitələrində birləşdirici detal kimi tətbiq edilir. Yükün ötürülməsi və ya sabit saxlanması üçün vacib elementdir. -
İlqək sözünün məcazi və obrazlı mənası varmı?
Bəli, ilgək sözünün məcazi mənası var. Fikrin, hadisənin və ya söhbətin əsas bağlantı nöqtəsi, əlaqələndirici hissəsi kimi bədii və gündəlik danışıqda işlədilir. -
Azərbaycan dialektlərində ilgək sözünün fərqli formaları mövcuddurmu?
Bəzi bölgələrdə ilgək sözü “ilqək”, “elgək”, “ilgəh” və s. formasında işlədilir və fərqli məişət, təsərrüfat anlamları daşıyır. -
İlqək sözü Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında hansı simvolik mənanı daşıyır?
Folklorda və bədii ədəbiyyatda ilgək insan münasibətlərinin, sədaqətin, bağlılığın, süjetin əsas həlqəsinin və hadisələrarası əlaqənin rəmzi kimi istifadə olunur. -
İlqək sözünün mənşəyi və tarixi necədir?
İlqək sözü qədim türk dillərindən gəlir, ilkin mənada “birləşdirmək”, “əlaqələndirmək” anlamı daşıyıb. Tarixən məişətdə, sənətkarlıqda və müxtəlif sahələrdə funksional və simvolik məna kəsb edib.
