Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında səslərin, təbiət hadisələrinin, əşyaların və canlıların səciyyəvi səslərini ifadə edən sözlər xüsusi yer tutur. Belə sözlər həm dildə, həm də xalqın dünyagörüşündə həmişə aktual olmuş, gündəlik məişətdə, bədii yaradıcılıqda, elmi və tibbi terminologiyada geniş işlənmişdir. “Xışıltı” sözü də həmin ifadə vasitələrindən biri kimi həm məişətdə, həm də müxtəlif elm sahələrində fərqli mənalarda istifadə olunur. Bu söz, ənənəvi Azərbaycan dilçiliyində və lüğətçilikdə, eləcə də gündəlik danışıqda diqqətəlayiq nüanslara malikdir. Xışıltı sözünün məna çalarları, fonetik xüsusiyyətləri, semantik məkanı və etimologiyası haqqında dəqiq məlumatlar dil və mədəniyyət araşdırmalarında böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Xışıltı Sözünün Lüğəvi Mənası
Xışıltı Azərbaycan dilində səs hadisəsi bildirən, əsasən səthin bir-birinə sürtülməsi, yüngül toxunuş, yarpaq və ya digər nazik, yüngül əşyaların hərəkəti zamanı yaranan səciyyəvi, xırda və tez-tez təkrarlanan səslərin ümumi adıdır. Lüğətlərdə xışıltı termini “yarpaqların, paltarın, kağızın və s. səthlərin bir-birinə toxunması nəticəsində yaranan yüngül, fasiləsiz və aram-aram səs” kimi izah edilir. Məsələn, meşədə yarpaqların xışıltısı, otların xışıltısı, paltarın xışıltısı kimi gündəlik məişətdə istifadə olunan ifadələr bu məna dairəsinə daxildir.
Xışıltı səsi əsasən sakit, aram, bəzən də insan üçün xoş, dinlənilən bir fon səsi kimi xarakterizə olunur. Eləcə də bəzi hallarda bu söz “sakit səslə danışmaq”, “gizli xəbər yaymaq”, “xəbər gəzməsi” mənasında metaforik və ya məcazi çalarda işlədilir.
Xışıltı Sözünün Etimologiyası və Qədim Mənşəyi
Xışıltı sözünün etimologiyası səsləri və təbiət hadisələrini ifadə edən bir çox türk dillərinə xas olan fonosemantika əsasında formalaşıb. Türk dillərində səslə bağlı “xış”, “xışıldamaq”, “xışıltı” tipli kök və törəmə sözlər eyni leksik sahəni əhatə edir. Bu kök sözün fonetik quruluşu səsin özünü imitasiya edir, yəni “xış-xış-xış” səsi sözə bənzədilərək dilə keçib.
Tarixi-filoloji mənbələrdə “xışıltı” və onun kök formasına Orta Azərbaycan və Anadolu türkcəsində, eləcə də Başqırd, Qazax, Tatar, Qırğız və digər türk dillərində rast gəlinir. Eyni zamanda, bu sözün qədim türk mifologiyası və şifahi xalq yaradıcılığında səsin, ruhun və ya təbiət hadisələrinin xəbərçisi kimi xüsusi yeri var.
Xışıltı Sözünün Müxtəlif Sferalarda İstifadəsi
Xışıltı sözü təkcə məişətdə deyil, həm də bir sıra elmi və texniki sahələrdə xüsusi termin kimi işlənir:
- Təbiət hadisələrində: Yarpaq və otların küləkdə hərəkət zamanı çıxardığı səslər, suyun sakit axınında yaranan səs, qarın yerə düşərkən və ya ayaq altında əzildikdə çıxan səslər xışıltı adlandırılır.
- Məişətdə və bədii təsvirlərdə: Paltarın, kağızın, şalvarın, tül pərdənin və digər nazik əşyaların hərəkəti zamanı yaranan sakit və fasiləsiz səslər. Məsələn, “Paltarın xışıltısı otaqda sakitlik gətirirdi.”
- Tibbdə: Tənəffüs yollarında, xüsusilə bronx və ağciyər xəstəliklərində xışıltı xüsusi klinik əlamət kimi qeyd olunur. Xroniki bronxit, astma və ya allergik reaksiyalar zamanı nəfəsdə eşidilən xışıltı səsi diaqnostik ipucu hesab olunur.
- Məcazi mənada: Bəzi hallarda “xışıltı” xəbərin sakit-səssiz yayılması, pıçıltı və ya səs-küysüz danışıq mənasında işlədilir. “Xışıltı düşdü ki, kəndə qonaq gələcək.”
Xışıltı və Ona Yaxın Sözlərin Fərqləri
Azərbaycan dilində “xışıltı”, “xışıltılı”, “xışıldamaq”, “xış” kimi sözlər eyni leksik qruplara aid olsa da, semantik fərqlər var. Xışıltı əsasən səs hadisəsinin adıdır. “Xışıldamaq” – səsin yaranması prosesini bildirir. “Xışıltılı” – nəyinsə həmin səslə müşayiət olunduğunu ifadə edir. “Xış” isə, həm kənd təsərrüfatı aləti, həm də bəzi dialektlərdə müxtəlif məna daşıya bilər, amma xışıltı ilə birbaşa bağlı deyil.
Xışıltı Sözünün Bədii və Folklor Dilində Yeri
Xışıltı Azərbaycan ədəbiyyatında və şifahi xalq yaradıcılığında səssizliyin, təbiətin, gözəlliyin və bəzən də sirrin, mistikanın rəmzi kimi istifadə edilir. Şair və yazıçılar yarpaqların xışıltısını, sükut içində paltarın, suyun və ya torpağın xışıltısını bədii təsvir vasitəsi kimi seçirlər. Xüsusilə poeziyada xışıltı səsi daxili rahatlığın, sakitliyin, hüzurun və ya qəfil bir xəbərdarlığın ifadəsi kimi işlədilir.
Azərbaycan nağıllarında, atalar sözlərində və lətifələrdə də xışıltı bəzən “gizli xəbər”, “səssiz anlaşma”, “təbiətlə ünsiyyət” kimi metaforik çalarlara malikdir. Məsələn, “Xışıltı gəlməyən ağac meyvə verməz” deyimi məhsuldarlıq və canlanmanın rəmzi kimi istifadə olunur.
Xışıltı Sözünün Tibbi Kontekstdə Tətbiqi
Müasir tibbi leksikonda “xışıltı” termini, xüsusən pulmonologiya və terapiyada tez-tez istifadə olunur. Bronxial astma, xroniki bronxit, allergik bronxit, ağciyərin bəzi xroniki xəstəlikləri zamanı nəfəs alarkən və ya verərkən eşidilən, sanki fitə, ya da xırıldamağa bənzər xırda, davamlı səslər “xışıltı” adlanır. Tibb işçiləri stetoskopla dinləmə zamanı bu səsi fərqləndirir və diaqnostik meyar kimi istifadə edirlər.
Tibbi təcrübədə “xışıltı” bəzən “sibilant səslər” və ya “rallar” kimi də təsvir edilir. Bu səsin olması, adətən, nəfəs yollarının daralması, iltihab və ya allergik proseslər zamanı müşahidə olunur. Valideynlər və tibb işçiləri üçün xışıltı vacib xəbərdarlıq siqnalıdır.
Xışıltı Sözünün Müasir Dildə və Medianın Dilində İstifadəsi
Kütləvi informasiya vasitələrində, radio və televiziya proqramlarında “xışıltı” sözü çox zaman poetik, bədii və təsviri mətnlərdə, musiqi və ədəbiyyat verilişlərində səssizliyin, təbiətin və ya arxa fonun obrazlı təsvirində işlədilir. Eyni zamanda, bəzi informativ xəbərlərdə və reportajlarda “xışıltı düşdü”, “qəribə xışıltı” kimi ifadələr cəmiyyət daxilində yayılan gizli xəbərlərə, ictimai rəyə işarə edə bilər.
Jurnalist yazılarında, teleqram və sosial şəbəkə postlarında da xışıltı obrazlı və fərqli üslubda işlədilir. Məsələn, “Payızın ilk xışıltısı şəhəri bürüdü.”
Xışıltı Sözünün Sinonimləri və Yaxın Sözlər
Azərbaycan dilində xışıltı sözü ilə sinonim və yaxın semantik sahəni təşkil edən bir neçə söz mövcuddur: pıçıltı, vıyıltı, xırıldama, səs, gurultu (bəzən antonim kimi), fitilti, pərdəlti, səs-səda, küy və s. Lakin xışıltı daha çox sakit, nazik, aram və davamlı səsləri əhatə edir. Yuxarıdakı sözlərdən fərqli olaraq, xışıltı daha az səsli, incə və sakit bir fon səsi kimi dəyərləndirilir.
Xışıltı Sözünün Dialekt və Ağızlarda İstifadəsi
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində xışıltı sözünün işlənmə tezliyi, tələffüz forması və semantik çalarları fərqlənə bilər. Bəzi dialektlərdə xışıltı daha çox təbiətlə bağlı hadisələrdə, digərlərində isə məişət, səs və ya xəbər yayılması məqamında işlədilir. Dialektologiya tədqiqatlarında bu sözün fərqli fonetik formalarına və leksik variasiyalarına da rast gəlinir.
Xışıltı Sözünün Müasir Təhsil və Dil Araşdırmalarında Yeri
Müasir dilçilik və ədəbiyyat dərsliklərində xışıltı sözünün mənası izah olunur, şagirdlərə səsləri və təbiət hadisələrini təsvir etmək üçün bu və oxşar sözlərdən istifadə qaydası öyrədilir. Bədii yazı və şifahi nitqdə xışıltının düzgün istifadəsi dilin rəngarəngliyini və təsir gücünü artırır.
Xışıltı sözü Azərbaycan dilinin poetik və təsviri leksikasında, məişət və elmi dilində, bədii ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda özünəməxsus yer tutur. Bu söz həm səsləri və təbiət hadisələrini, həm də insan münasibətlərindəki gizli, səssiz xəbərləri, anlaşmanı və bəzən də tibbi əlamətləri ifadə edir. Xışıltı Azərbaycan xalqının söz ehtiyatında sakitliyin, təbiətin, aramlığın və bəzən də sirrin rəmzi kimi yaşayır. Onun zəngin semantik məkanı və çoxşaxəli işləkliyi dilin, mədəniyyətin və gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsidir.
