İbarə: Etimologiyası, Mənası

Dil insan düşüncəsinin ifadəsi üçün yaradılmış ən güclü vasitələrdən biridir. Hər bir söz, ifadə, cümlə özündə bütöv bir anlam, fikir və məna daşıyır. Azərbaycan dili də zəngin ifadə imkanlarına malikdir və bu dilin incəlikləri, ifadə vasitələri arasında xüsusi yeri olan anlayışlardan biri də “ibarə” sözüdür. İbarə həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də ədəbi, elmi, hüquqi və dini mətnlərdə tez-tez işlədilən, özünəməxsus semantik və funksional xüsusiyyətlərə malik leksik vahiddir. İbarə sözünün etimologiyası, müxtəlif sahələrdə işlənmə məqamları, fərqli dillərlə müqayisəsi, müasir dövrdə dəyişən tələblərə uyğun inkişafı və Azərbaycan ədəbiyyatında, dilçilik elminin müxtəlif istiqamətlərində tutduğu yer xüsusi araşdırmaya ehtiyac duyur. Hər bir söz və ibarənin arxasında dərin bir tarix, mədəniyyət və düşüncə dünyası dayanır. İbarə kimi dil vahidləri mətnin, nitqin, düşüncənin daha təsirli, dəqiq və yığcam şəkildə ifadə olunmasına kömək edir. Azərbaycan dilinin inkişaf tarixində, xüsusilə klassik və müasir ədəbiyyatımızda ibarələrin oynadığı rol, onların dilimizdəki funksiyası, semantik yükü və üslubi imkanları dilçilik elmi və ədəbi tənqid üçün maraqlı tədqiqat obyektidir. Geniş anlamda ibarə yalnız leksik və qrammatik kateqoriya deyil, həm də mənəvi-mədəni dəyər daşıyıcısıdır və xalqımızın fikirlərinin, ideyalarının, dünyagörüşünün formalaşmasında əvəzolunmaz rol oynayır.

İbarə sözünün etimologiyası və əsas mənaları

İbarə sözü ərəb mənşəli olub, Azərbaycan dili daxil olmaqla bir çox Şərq dillərində işlənir. Ərəb dilindəki “عبارة” (ibara) sözü “ifadə”, “açıqlama”, “deyim”, “düşüncənin açıq şəkildə təqdim edilməsi” anlamını verir. Klassik Şərq ədəbiyyatında, xüsusən də poeziyada və fəlsəfi mətnlərdə ibarə sözünün işlənmə tezliyi yüksək olmuş, dilə yeni çalarlar, mənalar və təsvir vasitələri qazandırmışdır. İbarə həmçinin “cümlə”, “mürəkkəb söz birləşməsi”, “dil vahidi” mənasında da istifadə olunur. Məsələn, “sadə ibarə”, “bədii ibarə”, “qanuni ibarə” kimi söz birləşmələri gündəlik nitqimizdə tez-tez rast gəlinir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində ibarə sözü həm məcazi, həm də birbaşa mənada işlədilir. Məsələn, “həmin fikri başqa ibarə ilə ifadə etmək olar” deyərkən, burada “ibarə” “söz birləşməsi”, “deyim”, “fikir tərzi” anlamında işlənir. İbarənin əsas məziyyəti ondan ibarətdir ki, o, bir və ya bir neçə sözdən ibarət ola bilər və ayrı-ayrı sözlərin birləşməsi ilə yeni məna yaradır. İbarə sözü təkcə leksik vahid kimi yox, həm də sintaktik struktur kimi dildə mühüm rol oynayır. Müasir Azərbaycan dilində ibarələrin müxtəlif növləri var: sabit, sərbəst, məcazi, elmi, bədii və s. Hər bir ibarənin özünəməxsus semantik yükü və üslubi çaları olur.

İbarənin növləri və quruluş xüsusiyyətləri

Dilçilikdə ibarələr müxtəlif meyarlara görə təsnif olunur. Birinci növbədə ibarələr sabit və sərbəst ibarələrə bölünür. Sabit ibarələr (frazeoloji birləşmələr) dildə artıq kök salmış, müəyyən mənanı ifadə edən, struktur və məna baxımından sabit olan söz birləşmələridir. Məsələn, “dişini sıxmaq”, “əldən düşmək”, “göydən düşmək” kimi ibarələr artıq sözün birbaşa yox, məcazi mənasını verir və birgə işlənəndə xüsusi bir məna kəsb edir. Sərbəst ibarələr isə gündəlik nitqdə, istənilən söz birləşməsi kimi işlədilə bilər və xüsusi sabitlik, məcazilik daşımır. İkinci baxımdan ibarələr quruluşca sadə və mürəkkəb ola bilər. Sadə ibarələr iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən ibarət olub, mürəkkəb ibarələrdə isə artıq bir neçə frazeoloji element və ya müxtəlif söz birləşməsi iştirak edir. Üçüncü təsnifat üsulu isə funksional-üslubi baxımdandır: bədii ibarələr, elmi ibarələr, hüquqi ibarələr, dini ibarələr və s. Bədii ibarələr əsasən ədəbiyyatda, elmi ibarələr elm və texnika mətnlərində, hüquqi ibarələr isə qanun və normativ aktlarda istifadə olunur. Hər bir ibarə mətnə xüsusi çalar, səmimiyyət və aydınlıq qatır.

İbarələrin üslubi və semantik rolu

Dil yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də fikrin, hissin və ideyanın estetik şəkildə təqdim olunmasının alətidir. İbarələr məhz bu funksiyanı uğurla həyata keçirir. Məsələn, bədii ədəbiyyatda ibarələr obrazların xarakterini, daxili aləmini açmaq üçün istifadə olunur, dilə orijinallıq və rəngarənglik gətirir. Ədəbiyyat tariximizdə Nizami Gəncəvi, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Ələkbər Sabir kimi klassiklərin əsərlərində ibarələrin rolu əvəzsizdir. Bu sözlər və ibarələr vasitəsilə müəllif oxucuya təsir göstərir, dərin məna və hissləri yığcam, lakonik formada təqdim edir. Elmi mətnlərdə isə ibarələrin dəqiq, anlaşıqlı, qısa və konkret olması vacibdir. Elmi ibarələr faktların, qanunların, təcrübələrin ifadəsində böyük əhəmiyyət daşıyır. Hüquqi mətnlərdə ibarələr rəsmi, normativ və hüquqi çalar daşıyır, qanunun, qərarın və normativ aktın ruhunu əks etdirir. İbarələrin düzgün seçilməsi və işlədilməsi nitqin səlisliyini, təsir gücünü və mənasının aydınlığını artırır.

İbarənin digər dillərlə müqayisədə işlənməsi

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsub olsa da, ərəb, fars, rus, ingilis və başqa dillərin təsiri nəticəsində söz ehtiyatı zənginləşmişdir. İbarə sözü və anlayışı ərəb dilindən götürülsə də, dilimizdə özünəməxsus inkişaf yolu keçmiş və Azərbaycan dilinin leksik və sintaktik qaydalarına uyğun şəkildə istifadə olunur. Rus dilində ibarə anlayışına “выражение”, “оборот речи”, ingilis dilində isə “phrase”, “expression”, “set phrase”, “idiom” kimi sözlər uyğun gəlir. Hər bir dilin öz frazeologiyası, sabit ibarə və deyimlər sistemi var. Müqayisəli tədqiqatlar göstərir ki, bəzi ibarələr bütün xalqlarda universal məna daşıyır, bəziləri isə yalnız yerli mədəniyyət və dil üçün səciyyəvidir. Məsələn, “ağ bayraq qaldırmaq”, “əl-ayaq çəkmək” kimi ibarələr birbaşa tərcümədə bəzən mənasını itirə bilər, çünki burada həm də mədəni-məişət çalarlar var. İbarələrin tərcüməsi zamanı məna, üslub və semantika diqqətlə qorunmalıdır.

İbarələrin müasir dövrdə rolu və inkişafı

Müasir dövrdə ibarələrin rolu bir qədər dəyişib və zənginləşib. Kütləvi informasiya vasitələrinin, internetin, sosial şəbəkələrin yayılması nəticəsində yeni ibarələr, deyimlər, ifadələr sürətlə dilə daxil olur. Sosial mediada, reklamda, gündəlik danışıqda yeni yaranan ibarələr artıq dilin bir hissəsinə çevrilib. Eləcə də gənclər arasında istifadə olunan slenq, qeyri-formal ünsiyyət üslubu ibarələrin lüğət fondunu zənginləşdirir. Elmi-texniki tərəqqi, rəqəmsallaşma, informasiya texnologiyaları ilə bağlı bir çox yeni ibarələr yaranır və aktiv istifadə olunur. Bəzən köhnə ibarələr yeni məna və çalar qazanır, yenidən aktuallaşır. Bütün bunlar dilin canlı, dinamik və çevik struktur olduğunu göstərir. Müasir ədəbi və elmi diskursda ibarələr vasitəsilə dilin zənginliyi, ifadə imkanları, obrazlılığı və aydınlığı təmin olunur.

Azərbaycan ədəbiyyatında ibarələrin işlədilməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında ibarələr, xüsusilə klassik dövr əsərlərində, poeziyada və nəsr nümunələrində geniş istifadə olunub. Nizami, Füzuli, Xətai, Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Cəlil kimi yazıçı və şairlərin əsərlərində ibarələrin obrazların xarakterində, süjetin inkişafında və poetik dilin yaradılmasında rolu danılmazdır. Məsələn, Sabirin satirik şeirlərində istifadə olunan xalq deyimləri və ibarələr oxucuya aydın, sadə və eyni zamanda çoxqatlı məna təqdim edir. Müasir yazıçılar da ibarələrdən geniş istifadə edir və öz əsərlərində onlara yeni həyat verir. İbarələrin ədəbiyyatda funksiyası təkcə bədii deyil, həm də estetik, informativ və tərbiyəvi məna daşıyır. Bəzən bir ibarə bütöv bir düşüncəni, xalqın həyat təcrübəsini, dünyagörüşünü özündə ehtiva edir.

İbarələrin tədrisi və dilçilikdə öyrənilməsi

İbarələr dilçilik elminin əsas tədqiqat obyektlərindəndir. Onların yaranma qaydası, semantikası, üslubi xüsusiyyətləri, leksik və sintaktik quruluşu, digər dillərlə əlaqəsi xüsusi araşdırmaların predmetidir. Azərbaycan dilinin tədrisi zamanı məktəblərdə və ali məktəblərdə ibarələr, frazeoloji birləşmələr xüsusi bölmə kimi izah edilir. Müəllimlər ibarələrin düzgün işlədilməsi, mənasının başa düşülməsi və istifadəsi üçün şagird və tələbələrə nümunələr göstərir, onların funksional və semantik xüsusiyyətlərini izah edir. Bədii ədəbiyyatın öyrənilməsində ibarələrin rolu böyükdür və şagirdlərin dilin incəliklərini, obrazlılığını başa düşməsi üçün ibarələrdən istifadə vacibdir. Elmi dilçilik tədqiqatlarında ibarələr leksik-semantik, frazeoloji, üslubi baxımdan təhlil edilir.

İbarələrin hüquqi, dini və rəsmi nitqdə işlədilməsi

İbarə sözü yalnız ədəbi, elmi və gündəlik nitqlə məhdudlaşmır. Hüquqi sənədlərdə, normativ aktlarda, qanunlarda ibarələr dəqiq və qısa şəkildə əsas anlayışları və qaydaları ifadə etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, “bu qanunun tətbiq dairəsi aşağıdakı ibarələrlə müəyyən edilir”, “qanunun 5-ci maddəsində istifadə olunan ibarə” kimi ifadələr rəsmi nitqdə tez-tez rast gəlinir. Dini mətnlərdə də ibarə sözü tez-tez işlədilir. Quran və digər dini kitabların tərcüməsində, şərhində “bu ayədəki ibarə”, “şeyx bu ibarəni belə izah edir” kimi deyimlər yayılmışdır. Rəsmi və elmi nitqdə ibarələr düşüncənin daha aydın, dəqiq və qısa çatdırılması üçün vacibdir. Belə mətnlərdə ibarələrin işlədilməsi xüsusi diqqət və məsuliyyət tələb edir, çünki hər bir ibarənin mənası, funksiyası və hüquqi qüvvəsi var.

Dilimizin zənginlikləri içərisində ibarələr xüsusi əhəmiyyət daşıyır və hər bir azərbaycanlı üçün gündəlik ünsiyyətin, mədəniyyətin, elmin, hüququn ayrılmaz tərkib hissəsidir. İbarələrin düzgün işlədilməsi, mənasının başa düşülməsi və dilin bütün sahələrində istifadə olunması həm ədəbi, həm də elmi və hüquqi cəhətdən vacibdir. İbarə sadəcə söz birləşməsi deyil, bütöv bir mənanın, tarixin, mədəniyyətin və xalq düşüncəsinin daşıyıcısıdır. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində ibarələrin rolu getdikcə artır və dilin dinamik inkişafı prosesində yeni ibarələr yaranır, köhnələr isə ya qorunur, ya da yenilənir. Dilçilər, müəllimlər, yazıçılar, jurnalistlər və bütün dil həvəskarları ibarələrin öyrənilməsi və inkişafı üçün çalışmalıdırlar. İbarənin semantik yükü, üslubi və funksional imkanları dilimizin ifadə gücünü, zənginliyini və gözəlliyini artırır. Azərbaycan dili üçün ibarə anlayışı milli kimliyin, intellektual və mədəni mirasın simvollarından biridir.

Ən çox verilən suallar