Şəfaət: Mənası, Etimologiyası

İnsanın dini, mənəvi və ruhi dünyasında ən mühüm anlayışlardan biri şəfaət mövzusudur. Hər bir fərd həyatının müxtəlif dövrlərində, xüsusilə də çətin anlarda, günah və peşmançılıq hissi yaşadığı zaman, daha yüksək bir gücdən, müqəddəs şəxsiyyətlərdən və ya Allahın dostlarından bağışlanma, vasitəçilik və kömək umur. Dini terminologiyada şəfaət daha çox axirətə aid anlayış kimi izah olunur, lakin bu məfhumun kökləri, mənası, tarixi, fəlsəfi və sosial aspektləri olduqca genişdir. İslamın əsas prinsiplərində, Qurani-Kərimdə, hədislərdə və klassik dini mənbələrdə şəfaətin yeri, mahiyyəti və şərtləri geniş müzakirə edilib. Azərbaycan cəmiyyətində də bu anlayış həm tarixi, həm ədəbi, həm də gündəlik məişətdə xüsusi hörmət və ehtiramla qarşılanır. Şəfaət, insanın acizlik, peşmançılıq, gücsüzlük, ruhi ehtiyac anında Allaha və Onun dostlarına üz tutaraq, onların vasitəçiliyi ilə bağışlanmaq və mərhəmət diləməsi kimi şərh olunur. Əsrlərdir ki, xalq arasında müqəddəslərin, peyğəmbərlərin, imamların və saleh insanların şəfaətinə ümid bəsləmək, onların ruhuna dua və xeyirxah əməl göndərmək ənənəsi mövcuddur. Bu ənənə insanın Allaha yaxınlaşmaq, mənəvi saflığa nail olmaq və ruhi rahatlıq tapmaq istəyinin təbii ifadəsidir. Şəfaət yalnız dini-fəlsəfi bir termin deyil, həm də insanların bir-birinə kömək, dəstək və vasitəçi olma anlayışının dərin mənəvi, psixoloji və ictimai köklərini əks etdirən fenomen kimi təzahür edir.

Şəfaət anlayışının mənası və etimologiyası

Şəfaət sözü ərəb mənşəli olub, “vasitəçilik etmək”, “kömək göstərmək”, “şəxs üçün xeyir və ya bağışlanma istəmək” anlamlarını ehtiva edir. Qurani-Kərimdə və İslamın əsas mənbələrində şəfaət termini bir sıra ayələrdə müxtəlif mənalarda işlədilir. Ərəb dilində “şəfaə” kökündən gələn bu sözün əsas mənası “qoşulmaq”, “ikilik yaratmaq”dır, yəni insanın öz halı ilə Allah arasında bir vasitəçi, müdafiəçi, duaçı və ya xeyirxah şəxs axtarmasıdır. İslam elmi terminologiyasında şəfaət ən çox qiyamət günü, axirət səhnəsində günahkarların Allahın bağışlamasına nail olması üçün xüsusi, seçilmiş şəxsiyyətlərin – peyğəmbərlərin, imamların, saleh insanların Allahdan istəyi və dua etməsi şəklində izah olunur. Şəfaət həm fərdi, həm də ictimai mahiyyət daşıya bilər; bir insan özü və ya başqası üçün şəfaət diləyə, dua edə, müqəddəs şəxslərdən xeyir və bərəkət ummaq məqsədilə vasitəçilik istəyini ifadə edə bilər. İslamdan əvvəlki dövrlərdə də, bir çox semitik və monoteist dinlərdə, Allah qarşısında vasitəçi sayılan müqəddəslərə, peyğəmbərlərə, mələklərə müraciət etmək ənənəsi mövcud idi. Şəfaət anlayışının əsas kökü insanın ruhi ehtiyac, bağışlanma, qorxu və ümid hisləri ilə əlaqədardır. Dinin inkişafında, insanların mənəvi ehtiyaclarının təmin olunmasında şəfaət konsepsiyası həm fərdi, həm də kollektiv inanc və davranışlara təsir edib.

Quranda şəfaət və onun şərtləri

Qurani-Kərimdə şəfaət haqqında bir neçə ayə var və bu ayələrdə şəfaət anlayışının müxtəlif aspektləri izah olunub. Bəzi ayələrdə bildirilir ki, heç kəs Allahın izni olmadan şəfaət edə bilməz: “Allahın izni olmadan heç kəsin şəfaət edə bilmədiyi gün onları qorxut” (əl-Bəqərə, 2:254). Digər ayələrdə isə şəfaətin müəyyən şəxslərə və şərtlərə bağlı olduğu qeyd edilir: “O gün Rəhman (Allah) izn vermədiyi və sözündən razı qalmadığı kimsədən başqasının şəfaəti fayda verməz” (Taha, 20:109). Buradan aydın olur ki, İslamda şəfaət yalnız Allahın icazəsi, razılığı və iradəsi ilə baş verə bilər. Peyğəmbər Məhəmmədin (s) və onun Əhli-Beytinin, bəzi saleh şəxslərin şəfaətə layiq görülməsi xüsusi qeyd olunur. Şəfaət edən və şəfaət olunan arasında həm iman, həm də əməl baxımından müəyyən bağlılıq, Allahın rizası, səmimi tövbə və peşmançılıq, təvazökarlıq və ruhi hazırlıq tələb edilir. Quranda həmçinin qeyd edilir ki, Allahın mərhəməti, bağışlama və şəfaət yalnız Onun sonsuz hikmət və iradəsi ilə gerçəkləşir. Bəzi İslam alimləri şəfaətin yalnız “böyük günah” sahiblərinə deyil, həm də mömin, saleh, günahdan peşman olan şəxslərə də aid olduğunu bildirir. Şəfaət mövzusunda Quranda həm ümid, həm də məsuliyyət, həm bağışlanma, həm də ədalət prinsipi xüsusi vurğulanır.

Şəfaət və hədislər

İslam peyğəmbərinin (s) və imamların hədislərində şəfaət anlayışı daha geniş izah edilib. Ən məşhur hədislərdən birində peyğəmbər buyurur: “Mənim şəfaətim ümmətimdən böyük günah işləyənlər üçündür.” (Tirmizi, İman, 11). Həmçinin, müxtəlif hədislərdə qeyd edilir ki, peyğəmbər, imamlar və bəzi saleh şəxslər qiyamət günündə Allahın izni ilə öz ümmətlərinə, ailə və qohumlarına, bəzən isə müəyyən günah sahiblərinə şəfaət edə biləcəklər. Şəfaət hədislərdə həm ilahi mərhəmət, həm də insanların Allah qarşısında acizliyinin və köməyə ehtiyacının rəmzi kimi təqdim olunur. Peyğəmbərin şəfaətinə nail olmaq üçün möminin səmimi iman sahibi olması, saleh əməl sahibi olması, günahdan peşman olması, tez-tez tövbə etməsi və Allahdan bağışlanma diləməsi əsas şərtlərdən sayılır. Əhli-Beyt məktəbində şəfaətə inam xüsusi vurğulanır, imamların və peyğəmbərin şəfaətinin ən ali məqam olduğu bildirilir. Sünni və şiə məzhəbləri arasında şəfaət anlayışında bəzi nəzəri fərqlər olsa da, hər iki məzhəb Allahın izni ilə şəfaət konsepsiyasını qəbul edir və insanlara ümid, bağışlanma və mənəvi sığınacaq verir.

Şəfaətə inamın tarixi və ictimai aspektləri

Şəfaətə inam təkcə İslam dinində deyil, başqa dinlərdə və inanc sistemlərində də mövcuddur. Yəhudilikdə, xristianlıqda, qədim Şərq dinlərində də müqəddəslərin, peyğəmbərlərin, mələklərin və Allahın dostlarının insan üçün Allah qarşısında vasitəçilik və dua etməsinə inam olub. Tarix boyu insanlar müqəddəs şəxslərin, ruhani liderlərin, övliya və peyğəmbərlərin şəfaətinə inanaraq onların məzarlarını ziyarət edib, dua və niyyətlərini bildiriblər. Azərbaycanda da bu ənənə geniş yayılıb; xüsusilə pir və ocaqların, müqəddəs məkanların ziyarəti, dualar, qurbanlar, xeyirxah əməllər şəfaət ummaq və mənəvi arxayınlıq tapmaq məqsədi daşıyır. Şəfaət insan psixologiyasında ümidsizlik və qorxu anında bir növ təsəlli, ruhi dayaq, inam və ümid mənbəyi kimi çıxış edir. İnsanlar öz günah və acizliklərini dərk etdikdə, daha güclü və müqəddəs bir varlığın vasitəçiliyinə, onun duasına, köməyinə sığınmağa meyil göstərirlər. Şəfaət anlayışının ictimai və kollektiv təsiri də böyükdür: cəmiyyətin birlik və həmrəyliyini, insani münasibətlərin, yardımlaşma və bağışlanma prinsiplərinin formalaşmasını təşviq edir.

Şəfaətin fəlsəfi və etik aspektləri

Şəfaət fəlsəfi baxımdan insanın acizliyinin, tövbə və ümid hisslərinin, mənəvi saflıq axtarışının, mütləq yaxşılığa can atmasının simvolu kimi şərh olunur. İnsan nə qədər kamil və dindar olsa da, bəzən səhv və günaha yol verir, zəiflik və ruh düşkünlüyü yaşayır. Belə hallarda şəfaət anlayışı insanı tam ümidsizliyə, pessimizmə, özünü itirməyə qoymur, əksinə, onun Allaha və Onun mərhəmətinə, bağışlanmasına, yenidən dirçəlişə, ruhi saflığa olan inamını gücləndirir. Əxlaq nəzəriyyəsində şəfaət prinsipi insanın öz üzərinə məsuliyyət götürməsi, tövbə etməsi, səmimi peşmançılıq və yenilənmə arzusu ilə birgə işləyir. Əsl şəfaət axtaran insan heç vaxt günahı arxayınlıqla etməməli, əksinə, xətasından, peşmançılığından dərs götürüb daha yaxşı, mənəvi saf insan olmağa can atmalıdır. Beləliklə, şəfaət həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə insanın mənəvi və əxlaqi inkişafına təkan verən motivasiya vasitəsidir. Həmçinin, şəfaət etik baxımdan insanın başqasına, ailəsinə, cəmiyyətə, bəşəriyyətə şəfaətçi, vasitəçi, yardımçı olma borcunu da gündəmə gətirir. Yəni şəfaət təkcə dini deyil, insani və sosial missiya kimi də dəyərləndirilə bilər.

Şəfaət və xalq inancı, adət-ənənə

Azərbaycan xalqının adət və ənənələrində, gündəlik məişətində şəfaətə inam və şəfaət diləmə geniş yayılmışdır. Xüsusilə mübarək günlərdə, dini və milli bayramlarda, qəm-kədər, xəstəlik və çətinlik zamanı ailə üzvləri, qohumlar, dostlar bir-birinin şəfaəti üçün dua edir, birlikdə ibadət edir, sədəqə və xeyriyyə işləri görürlər. Xüsusən də müqəddəslərin, peyğəmbərlərin, imamların və övliya məkanlarının ziyarətində şəfaət ummaq ənənəsi geniş yayılıb. Həmçinin, ailədə böyüklər uşaqlar üçün, valideynlər övladları üçün, insanlar isə bir-biri üçün şəfaət, kömək və dua diləyirlər. Xalq arasında “filankəsin duası qəbul olar”, “kimin şəfaəti var” kimi ifadələr həm dini, həm də insani-psixoloji münasibətlərin formalaşmasına kömək edir. Pir və ziyarətgahların, müqəddəs məkanların, duaların və kollektiv ibadətin şəfaət inancında xüsusi yeri var. İnsanlar bu yerlərdə həm Allaha yaxınlaşmaq, həm də Onun dostlarının vasitəçiliyinə sığınmaq, mənəvi güc tapmaq istəyirlər.

Şəfaət anlayışı yalnız dini, fəlsəfi və sosial mənası ilə deyil, insanın daxili dünyasının, mənəvi ehtiyaclarının, Allaha və yaxşılığa can atmasının, ümidsizlik və acizlik anında ruhi dayaq tapmaq istəyinin bənzərsiz təcəssümüdür. Şəfaət insana Allahın sonsuz mərhəmətinə və bağışlamasına ümid bəxş edir, həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində birliyin, həmrəyliyin, yardımlaşmanın, əfv və anlayışın simvoludur. Müasir dövrdə də şəfaət anlayışı dini, fəlsəfi, sosial və psixoloji baxımdan aktuallığını itirmir, insanların mənəvi ehtiyaclarının ödənməsində mühüm rol oynayır. Hər bir insan, günahından, səhvindən asılı olmayaraq, həqiqi peşmançılıq, iman və xeyirxahlıqla Allaha və Onun sevimli bəndələrinin şəfaətinə ümid edə bilər. Həmçinin, insan özü də başqası üçün dua etməklə, kömək göstərməklə, şəfaətçi olma missiyasını yerinə yetirə bilər. Şəfaət həyatımızda əbədi ümid, inam, mərhəmət və mənəvi paklıq mənbəyidir.

Ən çox verilən suallar