İrəvan Kətəsi: Tərkibi, Hazırlanma Prosesi

Azərbaycan mətbəxi öz zəngin çeşidləri, dadların harmoniya içində ahəngləşməsi və regionlara xas unikal reseptləri ilə dünyanın ən qədim və ən dadlı mətbəxlərindən biri kimi tanınır. Bu mətbəxdə yerli coğrafiyanın, iqlimin, tarixin və xalqın gündəlik həyat tərzinin izi duyulur. Xüsusilə şirniyyat növləri Azərbaycanın milli kimliyinin ləzzətli təcəssümüdür. Onlar yalnız bir yemək deyil, həm də simvolik dəyər, ailə yadigarı və mərasimlərin ayrılmaz hissəsidir. Belə şirniyyatlardan biri də uzun illər boyu ləzzəti ilə yaddaşlarda qalan, lakin bu gün artıq unudulmağa üz tutmuş İrəvan kətəsidir.

İrəvan kətəsi təkcə bir şirniyyat deyil, tarixən Azərbaycan xalqının İrəvan bölgəsində formalaşdırdığı mətbəx ənənələrinin ən incə və estetik ifadələrindən biridir. Bu kətə həm dadı, həm görüntüsü, həm də hazırlanma ritualı ilə fərqlənir. Onun adı coğrafi mənşəyindən gəlir: tarixən Azərbaycan torpağı olan İrəvan şəhəri və onun ətraf kəndləri bu şirniyyatın doğma məkanı olmuşdur.

Tarixi Mənşə və Mədəni Kontekst

İrəvan kətəsi XIX əsrin əvvəllərindən etibarən İrəvan xanlığı və ətraf ərazilərdə bayram süfrələrinin əvəzolunmaz nemətlərindən sayılırdı. Bu kətə Novruz bayramı, toy mərasimləri, nişan günləri və digər ailəvi şənliklər üçün hazırlanırdı. Bəzi kəndlərdə onu gəlinin cehiz sandığına qoyar, xoşbəxtlik və bərəkət simvolu kimi təqdim edərdilər. Kətənin şirin və zəngin içliyi ailə diriliyinin, mehribanlığın rəmzi kimi qəbul olunurdu.

Deportasiya dövründə İrəvandan Naxçıvana, Gəncəyə və digər bölgələrə köçürülən azərbaycanlı ailələr bu kətə reseptini də özləri ilə apararaq yeni coğrafiyalarda yaşatdılar. Beləliklə, İrəvan kətəsi yalnız İrəvanda deyil, Azərbaycanın bir çox bölgəsində dərin kök saldı.

İrəvan Kətəsinin Tərkibi və Xüsusiyyətləri

İrəvan kətəsi görünüş etibarilə digər kətə növlərinə bənzəsə də, onun tərkibindəki bəzi incəliklər və hazırlanma texnikası onu tamamilə fərqli edir. Kətənin əsas komponentləri bunlardır:

• Xəmir: Sadə maya xəmiri istifadə olunur, lakin mütləq qat-qat açılır və aralarına kərə yağı sürtülür. Bu, ona lay-lay və xırçıldayan tekstura verir.
• İçlik: Ənənəvi İrəvan kətəsinin içliyi şəkər tozu, darçın, üyüdülmüş qoz, hil və vanil qarışığından hazırlanır. Bu içlik ona həm ətir, həm də qida dəyəri verir.
• Yağlanma üsulu: Xəmirin qatları arasına əridilmiş təmiz kərə yağı çəkilir, üst qatı isə yumurta sarısı ilə yağlanaraq üstünə naxış verilir.
• Forması: Kətənin forması əsasən dairəvi olur. Ənənəvi İrəvan kətələri ortası qalın, kənarları isə incə olmaqla xüsusi şəkildə açılırdı.

Hazırlanma Prosesi: Ənənədən Sənətə

İrəvan kətəsinin hazırlanması təkcə kulinariya işi deyil, həm də mərasim səciyyəsi daşıyan ailəvi fəaliyyət idi. Ailənin qadınları bu prosesi birlikdə həyata keçirir, hər qatın yağlanmasında, hər kətənin içliyə bürünməsində birlik ruhu hiss olunurdu. Bu həmrəyliyin özü kətəyə dad qatırdı.

İlk olaraq, maya ilə yoğrulmuş xəmir bir neçə saat acımağa qoyulur. Sonra kündələrə ayrılır və hər kündə oxlovla nazik şəkildə açılır. Açılmış xəmirin üzərinə bol miqdarda yağ çəkilərək yuxarıdan aşağıya doğru qatlanır. Aralara isə darçınlı-şəkərli-qozlu içlik səpilir. Bu proses 3-4 dəfə təkrar olunur ki, laylar qalın və dolğun olsun.

Sonda, kətə yumurtalı qatla yağlanaraq sobaya verilir. Ənənəvi olaraq daş sobada bişirilməsi ona xüsusi qoxu və ləzzət verir.

Ətir və Dad Harmoniyasının Sirri

İrəvan kətəsinin ən diqqət çəkən xüsusiyyəti onun ətridir. İçliyindəki darçın, hil və qoz bir-biri ilə harmonik şəkildə qarışaraq elə bir aroma verir ki, bu qoxu süfrəyə gətirilən kimi otağı bürüyür. Bu ətir təkcə qida hissini oyatmır, həm də nostalji və rahatlıq hissi yaradır. Dad isə həm yumşaq, həm də xırçıldayan qatlarla, şirin və ədviyyatlı notların gözəl balansı ilə seçilir.

Mədəni Rəmz və Rituallar

İrəvan kətəsi bəzi bölgələrdə simvolik məna daşıyır. Məsələn:

• Novruz süfrəsinə qoyulanda bolluq, bərəkət və ailə bağlarının gücləndirilməsi niyyəti daşıyırdı.
• Toya gedən gəlinə təqdim ediləndə xoşbəxt evlilik və şirin ömür arzusu simvolizə olunurdu.
• Hamilə qadınlar üçün bişiriləndə körpənin sağlam və ağıllı olacağına inanılırdı.

Bu rituallar onu təkcə şirniyyat deyil, həm də xalq düşüncəsinin bir hissəsinə çevirib.

Müasir Dövrdə İrəvan Kətəsinin Yeri

Hazırda İrəvan kətəsi geniş istehsal olunmur, lakin bəzi ailələrdə və folklor tədbirlərində yaşadılmağa davam edir. Xüsusilə Naxçıvan və Tovuz bölgəsində bəzi ailələr bu kətə növünü hələ də bayram və tədbirlər zamanı bişirir.

Bundan əlavə, milli mətbəxin yenidən canlandırılması istiqamətində çalışan restoranlar və mətbəx ustaları İrəvan kətəsinin reseptlərini araşdıraraq onu menyulara daxil etməyə başlamışlar. Ənənəvi reseptlərə sadiq qalaraq müasir təqdimatla onu qonaqlara təqdim etmək həm turizm, həm də milli irsin yaşadılması baxımından əhəmiyyətlidir.

İrəvan Kətəsinin Resepti (ənənəvi üsulla)

Tərkibi:

Xəmir üçün:

• 1 stəkan süd
• 1 stəkan su
• 1 xörək qaşığı quru maya
• 1 çay qaşığı duz
• 1 xörək qaşığı şəkər
• 4 stəkan un
• 150 qram kərə yağı

İçlik üçün:

• 1 stəkan şəkər tozu
• 1 stəkan üyüdülmüş qoz
• 1 çay qaşığı darçın
• 1/2 çay qaşığı hil
• Vanil tozu (isteğe bağlı)

Üzəri üçün:

• 1 ədəd yumurta sarısı
• 1 çay qaşığı qatıq (parlaq effekt üçün)

Hazırlanması:

1. Xəmir yoğrulur, acımağa qoyulur.
2. Kündələrə ayrılır və qat-qat açılır, yağlanır.
3. Hər qatın arasına içlik səpilir və qatlanaraq dairəvi forma verilir.
4. Üzəri yumurta-qatıq qarışığı ilə yağlanır, istəyə görə naxış vurulur.
5. Sobanı 180°C-də 35-40 dəqiqə bişirmək kifayətdir.

İrəvan kətəsi sadəcə şirin bir yemək deyil, tarixlə yoğrulmuş, xalq yaddaşında yaşayan, ailə ənənələrinin canlı təzahürü olan nadir bir mətbəx mirasıdır. O, həm ləzzəti, həm də mənəvi dəyəri ilə bu gün də yaşadılmağa və qorunmağa layiqdir. Müasir gənc nəsil bu kimi reseptləri öyrənərək yalnız mətbəx bacarıqlarını zənginləşdirmir, həm də milli kimliyinə sahib çıxmış olur. İrəvan kətəsi, doğma torpaqlardan gələn qoxunun, xatirələrin və ləzzətin səsini bu günə daşıyan süfrə xəzinəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar