ŞƏVƏ: TƏBİİ FORMALARI, KİMYƏVİ TƏRKİBİ

Şəvə təbiətdə mövcud olan və həm qədim, həm də müasir dövrlərdə insan həyatında əhəmiyyətli yer tutan qatranabənzər təbii maddələrdən biridir. Onun görünüşü, tərkibi və funksiyası baxımından qeyri-adi bir kimyəvi tərkibə sahib olması, onu sadəcə bioloji bir mexanizmin nəticəsi kimi deyil, həm də sənaye, tibbi və məişət sahələrində istifadə olunan mühüm bir resursa çevirir. Ağacların xüsusilə də iynəyarpaqlı növlərinin zədələnməsi zamanı ifraz olunan şəvə, ağacın özünü müdafiə etmə vasitəsidir. Ancaq bu təbii müdafiə mexanizmi insan tərəfindən müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilərək faydalı və məhsuldar bir vasitəyə çevrilmişdir.

Azərbaycanın meşəlik və dağlıq bölgələrində, xüsusilə iynəyarpaqlı ağacların geniş yayıldığı ərazilərdə şəvəyə rast gəlmək mümkündür. Əhalinin bir çox təbəqəsi tərəfindən şəvə həm xalq təbabətində, həm də gündəlik həyatda müxtəlif formada istifadə olunmuşdur. Müasir dövrdə isə şəvənin sənaye, kosmetika və hətta qida sahəsində tətbiqləri daha da genişlənməkdədir.

ŞƏVƏNİN MƏNŞƏYİ VƏ TƏBİİ FORMALARI

Şəvə, əsasən şam, ladin və küknar ağacları kimi iynəyarpaqlı ağacların qabığının zədələnməsi nəticəsində ifraz olunur. Bu proses ağacın öz toxumalarını mikroblardan, zərərvericilərdən və ətraf mühit faktorlarından qorumaq üçün yaradılmış təbii mexanizmdir. Şəvə zədələnmiş sahəni örtür, bakteriyaların daxil olmasının qarşısını alır və ağacın öz-özünü bərpa etməsinə kömək edir.

Ağacın gövdəsindən süzülərək axan şəvə tədricən bərkiyir və qatran halını alır. Bu haldakı şəvə çox vaxt sarımtıl, kəhrəba rəngində olur və çox güclü qoxuya malikdir. Müxtəlif iqlim və torpaq şəraitində formalaşan şəvə tərkibcə də fərqlənə bilər. Bəzi növlərində efir yağları daha çox, digərlərində isə qatran komponentləri üstünlük təşkil edir.

ŞƏVƏNİN TARİXİ VƏ ƏNƏNƏVİ İSTİFADƏLƏRİ

Şəvənin istifadəsi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Qədim Misir və Yunanıstan sivilizasiyalarında şəvə mumiyalama proseslərində, məlhəmlərin hazırlanmasında və dini rituallarda istifadə olunmuşdur. Orta əsrlərdə isə şəvədən əsasən müalicəvi məqsədlərlə istifadə olunurdu. Yaraların dezinfeksiyası, iltihabların azaldılması və dəridə bərpa proseslərinin sürətləndirilməsi üçün şəvə məlhəmləri hazırlanırdı.

Azərbaycan xalq təbabətində də şəvənin yeri böyükdür. Xüsusilə dağlıq və meşəlik bölgələrdə yaşayan insanlar tərəfindən şəvə dərman kimi istifadə olunmuş, bədənin müxtəlif hissələrində yaranan irinli və infeksiyalı yaraların üzərinə çəkilmişdir. Bəzi bölgələrdə şəvə ilə tənəffüs yolları təmizlənmiş, soyuqdəymə hallarında buxar şəklində istifadə olunmuşdur.

ŞƏVƏNİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ

Şəvənin tərkibi ağac növünə və şəraitə görə dəyişsə də, əsas komponentləri aşağıdakılardır:

• Qatranlar: Şəvənin əsas hissəsini təşkil edir. Bu maddələr ona yapışqanlıq və bərklik verir.
• Efir yağları: Kəskin qoxunun mənbəyi olan bu yağlar şəvəyə antiseptik və aromatik xüsusiyyətlər qazandırır.
• Üzvi turşular: Bəzi növlərdə şəfanın mikrobəleyhinə təsirini gücləndirən komponentlərdir.
• Uçucu maddələr: Tərkibdəki bu maddələr şəvənin açıq havada quruyarkən tədricən buxarlanmasına səbəb olur.

Bu kompleks tərkib şəvəni həm təbii müalicə vasitəsi, həm də texnoloji proseslərdə istifadə edilə biləcək çoxfunksiyalı bir maddə halına gətirir.

TİBB VƏ XALQ TƏBABƏTİNDƏ İSTİFADƏSİ

Şəvə xalq təbabətində geniş şəkildə tətbiq olunur. Onun əsas istifadələri aşağıdakı kimidir:

• Yaraların müalicəsi: Şəvə bakteriya əleyhinə təsiri ilə açıq yaralarda infeksiyanın qarşısını alır və sağalmanı sürətləndirir.
• Dəri xəstəlikləri: Egzema, göbələk və irinli səpgilərdə şəvədən hazırlanan məlhəmlər tətbiq olunur.
• Tənəffüs yolları: Şəvə buxarı nəfəs yollarını açır, öskürəyin və bronxitin azalmasına kömək edir.
• Revmatizm və oynaq ağrıları: Ağrılı nahiyələrə şəvə əsasında hazırlanan kompreslər tətbiq olunur.

Bu istifadə formaları xalq arasında təcrübəyə əsaslansa da, bir çoxu müasir tibbi preparatların da tərkibində yer almaqdadır.

SƏNAYEDƏ TƏTBİQ SAHƏLƏRİ

Müasir dövrdə şəvə bir çox sənaye sahəsində də istifadə edilir:

• Kosmetika sənayesi: Dəriyə faydalı komponentlərə malik olduğuna görə təbii sabun, şampun, krem və dodaq balzamlarında istifadə olunur.
• Ətir istehsalı: Şəvənin efir yağları müxtəlif parfümeriya məhsullarının tərkibində təbii aromatizator kimi işlədilir.
• Kağız və yapışqan sənayesi: Onun yapışqanlıq xüsusiyyətlərindən istifadə edilərək yapışqan və mum əsaslı kağız məhsulları hazırlanır.
• Boya və lak istehsalı: Şəvə qatranı boya və lak məhsullarına parlaqlıq və davamlılıq verir.
• Ətraf mühitin qorunması: Bəzi təmizləyici vasitələrin tərkibində şəvə komponentləri istifadə olunur.

Bu sahələrdə şəvənin təbii olması onu sintetik alternativlərdən üstün edir və daha ekoloji təmiz məhsulların yaradılmasına imkan verir.

TOPLANMASI VƏ EMALI

Şəvə toplanması təbii və ya süni zədələnmə ilə əldə edilir. Əsasən ağac gövdəsində açılan kiçik yarıqlardan süzülərək axan şəvə, xüsusi qablar vasitəsilə toplanır. Sonra o, istidə yumşaldılır və süzülür. Eyni zamanda, laborator şəraitdə də şəvənin distillə və filtrasiya üsulu ilə təmizlənmiş formaları əldə olunur.

EHTİYATLAR VƏ YAN TƏSİRLƏR

Şəvə ümumilikdə təhlükəsiz maddə hesab olunsa da, bəzi hallarda aşağıdakı kimi reaksiyalar yarana bilər:

• Allergik reaksiya: Xüsusilə dəriyə birbaşa təmasda qaşınma, qızartı və şişkinlik yarada bilər.
• Qoxuya həssaslıq: Bəzi şəxslər şəvənin kəskin qoxusuna qarşı həssas ola bilər.
• Yeməklə qəbul təhlükəsi: Şəvə qida məqsədli istifadə üçün nəzərdə tutulmayıb və udulması təhlükəli ola bilər.

Bu səbəbdən şəvədən istifadə etməzdən əvvəl onun növünü və məqsədini düzgün müəyyənləşdirmək vacibdir.

Şəvə təbiətin insana bəxş etdiyi ən faydalı maddələrdən biridir. Onun həm bioloji, həm kimyəvi, həm də texnoloji baxımdan unikal tərkibi insan sağlamlığına və gündəlik həyatda istifadə olunan məhsullara saysız fayda gətirmişdir. Xalq təbabətindən sənaye istehsalına qədər geniş istifadə imkanları olan şəvə, müasir dövrdə də aktuallığını qoruyur. Lakin bu maddədən istifadə edərkən onun təbii xüsusiyyətlərinə və insan orqanizminə təsirinə diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Şəvə həm sağlamlıq, həm də iqtisadiyyat baxımından dəyərli, qorunmalı və düzgün yönləndirilməli olan təbii sərvətdir.

ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR