İdxal Əvəzedici Sənayeləşdirmə (İƏS): Mahiyyəti, Tarixi

Qloballaşma dövründə ölkələrin iqtisadi inkişaf strategiyalarında sənayeləşmə və dayanıqlı iqtisadi artım mühüm rol oynayır. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün sənayeləşmə modeli olaraq İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə (İƏS), həm mübahisəli, həm də maraqlı bir yanaşma kimi qiymətləndirilir. Bu model bir sıra ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm dönüş nöqtəsi olmuş, yerli istehsalın təşviqi və xarici asılılığın azaldılması baxımından geniş müzakirə mövzusu olmuşdur.

İdxal Əvəzedici Sənayeləşdirmə (İƏS) Anlayışı

İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə (Import Substitution Industrialization – ISI) iqtisadi strategiya kimi, əsasən xaricdən idxal olunan məhsulların ölkə daxilində istehsalını təşviq etmək və yerli sənayenin inkişafı vasitəsilə xarici asılılığı minimuma endirmək məqsədilə tətbiq edilir. Bu strategiyanın əsas ideyası budur ki, xaricdən idxal olunan mallar tədricən yerli istehsalla əvəzlənir və ölkənin iqtisadiyyatı daha müstəqil, güclü və davamlı olur.

Əsas prinsiplər:

• Dövlətin müdaxiləsi və himayədarlığı ilə yeni sənaye sahələrinin yaradılması;
• İdxal mallarına yüksək gömrük rüsumlarının və tariflərin tətbiqi;
• Yerli istehsalçılara vergi güzəştləri və subsidiyaların verilməsi;
• Xarici rəqabətə qarşı daxili bazarın qorunması;
• Texnologiya transferinin və yerli innovasiyaların dəstəklənməsi.

İƏS-in Tarixi və Yaranma Səbəbləri

İƏS modeli əsasən XX əsrin ortalarında – 1930-1970-ci illərdə Latın Amerikası, Afrika və Asiyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrində geniş yayılıb. Modelin ortaya çıxmasına bir neçə amil təsir göstərib:

• Qlobal iqtisadi böhranlar (Böyük Depressiya və İkinci Dünya Müharibəsi illərində idxalın çətinləşməsi);
• Sürətlə böyüyən əhali və artan istehlak tələbatı;
• Kolonial asılılıqdan çıxmış ölkələrdə iqtisadi müstəqilliyin təmin olunması ehtiyacı;
• Yerli bazarların potensialının qiymətləndirilməsi və inkişafına dair dövlət təşəbbüsləri.

İƏS strategiyası xüsusilə Braziliya, Meksika, Hindistan, Argentina, Misir, Türkiyə və bəzi keçmiş SSRİ ölkələrində uğurla tətbiq olunmuş, sənaye sektorunun formalaşmasında və texnoloji modernizasiyada əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Nəzəri Əsaslar və İqtisadi Model

İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə əsasən Keynsçi iqtisadiyyata və inkişaf nəzəriyyələrinə əsaslanır. Burada əsas fikir budur ki, dövlət müdaxiləsi və daxili bazarın qorunması sayəsində yerli sənaye rəqabətədavamlı olur və iqtisadi artım üçün şərait yaranır.

Başlıca nəzəriyyələr:

• Infant Industry Argument – Yeni (gənc) sənaye sahələrinin inkişafı üçün müvəqqəti müdafiə siyasəti lazımdır;
• Structuralist Approach – İqtisadiyyatın strukturunun dəyişməsi və diversifikasiyası üçün müdaxilə və planlaşdırma vacibdir;
• Dependency Theory – Xarici asılılığı azaltmaq üçün daxili istehsalın və sənayeləşmənin təşviqi lazımdır.

İƏS-in Tətbiqi Mexanizmləri və Dövlət Siyasətləri

İdxal əvəzedici sənayeləşdirmənin həyata keçirilməsi üçün dövlət aşağıdakı əsas vasitələrdən istifadə edir:

• Gömrük və tarif siyasəti: Xaricdən gətirilən mallara yüksək rüsum və məhdudiyyətlər tətbiq edilir.
• Subsidiyalar və maliyyə dəstəyi: Yerli istehsalçılara kredit, subsidiyalar və vergidən azadlıq təqdim olunur.
• İnfrastrukturun inkişafı: Sənaye zonalarının, yol, enerji və kommunikasiya şəbəkələrinin genişləndirilməsi.
• Texnologiya transferi və təlim: Yüksək texnologiyaların mənimsənilməsi və işçi qüvvəsinin peşə hazırlığının artırılması.
• Dövlət müəssisələrinin yaradılması: Strateji sektorlar üçün dövlət tərəfindən müəssisələrin açılması və ya birbaşa investisiya.

İdxal Əvəzedici Sənayeləşdirmənin Üstünlükləri

İƏS strategiyası bir sıra əhəmiyyətli üstünlüklər vəd edir:

• Daxili bazarın inkişafı və diversifikasiyası: Yerli məhsulların istehsalı genişlənir, yeni sənaye sahələri yaranır, iqtisadiyyat daha davamlı olur.
• Xarici asılılığın azalması: Xaricdən gələn məhsullara ehtiyac azalır, valyuta ehtiyatları ölkə daxilində qalır.
• İş yerlərinin yaradılması: Yeni müəssisələrin qurulması və sənaye sektorunun böyüməsi nəticəsində məşğulluq artır.
• Milli innovasiya və texnologiya inkişafı: Yerli istehsalçılar rəqabətədavamlı olmaq üçün yeni texnologiyalara və innovasiyalara yönəlir.
• Dövlət büdcəsinə əlavə gəlirlər: Sənaye və vergi bazası genişlənir.

İƏS-in Çatışmazlıqları və Tənqidlər

Lakin İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə modelinin bir sıra zəif tərəfləri və tənqid olunan cəhətləri də var:

• Daxili rəqabətin azalması və inhisarçılıq: Xarici rəqiblərin olmaması, yerli istehsalçıların keyfiyyəti və innovasiyanı artırmaq əvəzinə, bazarda üstün mövqeyə sahib olmasına gətirib çıxara bilər.
• Effektivliyin və məhsuldarlığın aşağı düşməsi: Qorunan sənaye sektorları bir müddət sonra inkişaf tempini itirə bilər.
• Dövlət xərclərinin və subsidiyaların artması: Uzunmüddətli subsidiyalar büdcəyə yük ola bilər.
• Əlverişsiz ticarət balansı və ixrac potensialının zəifləməsi: Daxili bazara fokuslandıqda, ölkənin ixrac imkanları məhdudlaşa bilər.
• Beynəlxalq texnologiya və investisiya axınının zəifləməsi: Xarici şirkət və texnologiyaların ölkəyə cəlb olunması çətinləşir.

İƏS və Alternativ Sənayeləşmə Yanaşmaları

XX əsrin sonlarından başlayaraq, bir çox ölkələr idxal əvəzedici siyasətin məhdudiyyətlərini görərək, ixrac yönümlü sənayeləşmə (Export-Oriented Industrialization – EOI) modelinə keçid ediblər. Bu modeldə dövlət daxili istehsalçını yalnız qorumaqla kifayətlənmir, eyni zamanda ixrac bazarları üçün rəqabət qabiliyyətini artırmağa çalışır.

Misal üçün, Cənubi Koreya, Sinqapur, Honq Konq, Tayvan kimi “Asiya pələngləri”nin uğur modeli məhz ixrac yönümlü siyasətlə bağlıdır. Lakin bəzi ölkələrdə İƏS və EOI elementləri paralel tətbiq olunur.

İƏS-in Azərbaycan Təcrübəsində Tətbiqi

Azərbaycanda sənayeləşmə və idxal əvəzedici siyasət xüsusilə müstəqillikdən sonra yeni mərhələyə qədəm qoyub. Neft və qaz sektorunun üstünlüyü ölkədə sənaye və ixrac yönümlü iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaratsa da, qeyri-neft sektorunun, xüsusən kənd təsərrüfatı, qida sənayesi, yüngül və ağır sənayenin inkişafında dövlət aktiv şəkildə idxal əvəzedici mexanizmlər tətbiq edib.

Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatında İƏS nümunələri:

• Yerli qida və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və təşviqi
• Ərzaq təhlükəsizliyi və milli brendlərin yaradılması
• Məişət texnikası, tikinti materialları, avtomobil yığımının yerli müəssisələrdə təşkili
• Kimya və yüngül sənaye məhsullarında daxili istehsalın artırılması
• Sənaye parklarının və xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması

Dövlət bu istiqamətdə həm gömrük siyasətində, həm investisiya təşviqlərində, həm də yerli istehsalın stimullaşdırılmasında bir sıra dəstəklər təqdim edir.

Gələcək Perspektivlər və Davamlı İnkişaf

Müasir dövrdə İƏS-in tamamilə qapalı, proteksionist model olaraq saxlanılması praktiki baxımdan məqbul hesab edilmir. Əksinə, ağıllı sənaye siyasəti, texnologiya transferi, ixrac imkanlarının artırılması və beynəlxalq əməkdaşlıq ilə birgə tətbiq olunan çevik İƏS modelləri dayanıqlı və rəqabətədavamlı iqtisadiyyatın əsasına çevrilə bilər.

Azərbaycan üçün əsas vəzifə yerli istehsal və ixrac potensialının optimal balansını tapmaq, innovasiya və texnologiya inkişafını təşviq etməklə həm daxili bazarı təmin etmək, həm də xarici bazarlarda milli məhsulların mövqeyini möhkəmləndirməkdir.

İdxal əvəzedici sənayeləşdirmə (İƏS) iqtisadi inkişafda mühüm rola malik olmuş, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yerli sənayenin formalaşması, xarici asılılığın azalması və məşğulluğun artırılmasında effektiv alət kimi çıxış etmişdir. Bununla belə, uzunmüddətli inkişaf üçün İƏS-in çevik, innovasiyaya açıq və beynəlxalq ticarətə uyğunlaşdırılmış formada tətbiqi daha effektiv sayılır. Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı inkişafı üçün İƏS elementləri ilə yanaşı, ixrac yönümlü, rəqabətədavamlı və texnoloji modernizasiya strategiyalarının sintezi müasir iqtisadi siyasətin əsas prioritetidir.

Ən Çox Verilən Suallar