İbn Xəldun : Həyatı, Elm, Siyasəti

İbn Xəldun dünya tarixində yalnız Şərq deyil, Qərb elminə də böyük təsir göstərmiş dahi filosof, tarixçi, sosioloq və dövlət xadimi kimi tanınır. Onun elmi irsi, tənqidi düşüncəsi və insan cəmiyyətinin qanunauyğunluqları ilə bağlı yazdığı əsərlər bu gün də aktualdır. İbn Xəldunun adı əsasən onun “Muqəddimə” (“Giriş”) əsəri ilə bağlı çəkilir. O, tarixin, mədəniyyətin və cəmiyyətin mahiyyətini analiz edən, insan həyatında iqtisadi, siyasi və sosial faktorların rolunu dərin təhlil edən nadir şəxsiyyətlərdən biridir.

İbn Xəldunun Həyatı və Mənşəyi

İbn Xəldun 1332-ci ildə Tunis şəhərində, nüfuzlu ərəb ailəsində dünyaya gəlib. Onun tam adı Əbu Zeyd Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Xəldun əl-Hadramidir. Ailəsi əsrlər boyu elm, idarəçilik və dövlət xidmətində tanınmışdı. İbn Xəldun uşaqlıq illərini təhsil, ədəbiyyat, İslam elmləri, fəlsəfə və ədəb qaydalarını öyrənməklə keçirib. O, hələ gənc yaşlarından yüksək zəkası və elmi axtarışlara marağı ilə seçilirdi.

Gənclik illərində o dövrün qabaqcıl alimlərindən dərs alıb, klassik ərəbdilli fəlsəfə, tarix, riyaziyyat, hüquq və digər elmləri dərindən mənimsəyib. Siyasi ixtilaflar, sultansaray intriqaları və Şimali Afrikanın gərgin tarixi hadisələri onun formalaşmasında mühüm rol oynadı.

Elm və Siyasətdə Fəaliyyəti

İbn Xəldunun həyatı yalnız alimliklə məhdudlaşmayıb. O, müxtəlif dövrlərdə dövlət katibi, məsləhətçi, vəzir, kadı (hakim) və diplomat kimi çalışıb. Siyasi həyatda aktiv rol alması, regionun mürəkkəb tarixi şəraitində daim təhlükə və təzyiqlərlə üzləşməsi, onu dünyagörüşündə daha ayıq, realist və tənqidi düşüncəyə sövq edib.

Əndəlus, Fas, Tunis, Qranada, İsgəndəriyyə və Qahirədə yaşamış, burada həm dövlət işlərində, həm də elmi-tədqiqat fəaliyyətində fərqlənmişdir. Həyatının son illərində isə Misirdə ali məhkəmənin kadısı (baş hakimi) vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi.

“Muqəddimə” və Elmi İrsi

İbn Xəldunun “Muqəddimə” əsəri dünya elmi fikrinin şah əsərlərindən sayılır. O, bu əsəri özünün “Tarix-i İbn Xəldun” adlı monumental tarix kitabının giriş hissəsi kimi yazsa da, sonradan müstəqil və bənzərsiz bir elmi mənbə kimi dəyərləndirilib.

“Muqəddimə” insan cəmiyyətinin, dövlətin, mədəniyyətin, iqtisadiyyatın, dinin, psixologiyanın və bir çox digər sahələrin qanunauyğunluqlarını araşdırır. İbn Xəldun cəmiyyətin inkişafında iqtisadi münasibətlərin, əmək bölgüsünün, coğrafi və iqlim faktorlarının təsirini önə çəkir. Onun bu əsərdə səsləndirdiyi ideyalar Qərbdə sosiologiya elminin formalaşmasına birbaşa təsir etmişdir.

Sosiologiya və Tarix Fəlsəfəsi

İbn Xəldun sosiologiya və tarix fəlsəfəsinin banisi kimi tanınır. O, tarixi təkcə faktların sadalanması kimi deyil, ictimai proseslərin, insan davranışlarının və mədəni dəyişikliklərin elmi təhlili kimi təqdim etmişdir. Onun fikrincə, hər bir cəmiyyətin öz daxili dinamikası, iqtisadi əsasları və sosial strukturları var.

O, dövlətin yaranmasını və tənəzzülünü “asabiyyə” (qohumluq, sosial həmrəylik) nəzəriyyəsi ilə izah edir. Cəmiyyətin güclənməsi üçün insanların arasında güclü həmrəylik və birgə maraqların olması vacibdir. Dövlətin zəifləməsi və süqutu isə sosial əlaqələrin pozulması və mənəvi dəyərlərin itməsi ilə bağlıdır.

İbn Xəldunun İqtisadiyyata Baxışı

İbn Xəldunun iqtisadi baxışları onun elmi irsində mühüm yer tutur. O, iqtisadi fəaliyyətin cəmiyyətin rifahına təsirini, əmək bölgüsü, məhsuldarlıq və dövlətin vergi siyasətinin əhəmiyyətini xüsusi vurğulayıb. Onun fikrincə, dövlətin vergi siyasəti çox ağır olarsa, iqtisadi fəallıq azalır, cəmiyyətin rifahı və gücü zəifləyir. Bu baxışlar müasir iqtisadiyyat elmi üçün də aktualdır.

O, ticarət, kənd təsərrüfatı və sənaye sahələrinin tarixi inkişafını təhlil edərək, iqtisadi inkişafın əsas şərtlərini göstərib. İbn Xəldun iqtisadi proseslərin təkcə maddi deyil, həm də sosial və psixoloji aspektlərini araşdırıb.

Əsərləri və Elmi Təsiri

İbn Xəldunun əsərləri yalnız İslam aləmində deyil, Qərbdə də geniş yayılıb. Onun “Muqəddimə”si XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq Avropada məşhurlaşmış, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur. Qərbin bir sıra böyük alimləri İbn Xəldunun ideyalarından bəhrələnib. Fransa, Almaniya, İngiltərə, İtaliya və digər ölkələrdə onun əsərləri sosiologiya, tarix, iqtisadiyyat, fəlsəfə və politologiya elmlərinin inkişafına güclü təsir göstərib.

Qərb tarixşünasları və filosofları, xüsusilə Arnold Toynbee, Ernest Gellner, Fernand Braudel kimi tanınmış simalar İbn Xəldunun əsərlərinə tez-tez istinad ediblər.

İbn Xəldunun Fəlsəfi Dünyagörüşü

İbn Xəldunun fəlsəfi dünyagörüşü insan həyatının mənası, cəmiyyətin təşəkkülü və inkişafı, dövlətin yaranması və süqutu, mədəniyyətin rolu kimi suallar ətrafında formalaşıb. O, insanı və cəmiyyəti daim dəyişən, dinamik və inkişaf edən bir sistem kimi dəyərləndirir. Onun fikrincə, tarixin mahiyyətini anlamaq üçün təkcə faktları deyil, həm də onların arxasında duran qanunauyğunluqları, səbəb-nəticə əlaqələrini anlamaq lazımdır.

Sosiologiya və Tarixdə Yeri

İbn Xəldunun elmi irsi müasir sosiologiya və tarix elmi üçün təməl rol oynayır. O, ilk dəfə olaraq cəmiyyətdə baş verən hadisələri, iqtisadi, siyasi, sosial prosesləri elmi metod və prinsiplərlə analiz edib. İbn Xəldunun ideyaları bu gün də alimlər, tarixçilər, sosioloqlar və politoloqlar tərəfindən tədqiq olunur və aktual hesab edilir.

İbn Xəldunun İrsi və Müasir Dəyərləndirmə

Bugünkü elm dünyasında İbn Xəldun həm Şərq, həm də Qərb alimləri tərəfindən böyük hörmət və ehtiramla xatırlanır. Onun tənqidi düşüncəsi, obyektiv elmi yanaşması, cəmiyyətin inkişafına dair irəli sürdüyü nəzəriyyələr müasir sosial elmlərdə hələ də əsas mövzulardan biri olaraq qalır.

İbn Xəldunun elmi irsi insan cəmiyyətinin, dövlətin və tarixin öyrənilməsində universal yanaşma və metodoloji əsaslar yaratdığı üçün bəşəriyyətin elmi irsinin ən mühüm səhifələrindən birini təşkil edir.

İbn Xəldun insan cəmiyyətinin mahiyyəti, dövlətin quruluşu, tarixi hadisələrin səbəb və nəticələri haqqında orijinal və universal ideyalar irəli sürmüş, sosiologiya və tarix fəlsəfəsində yeni bir dövr açmış dahi alimdir. Onun “Muqəddimə”si və digər əsərləri yalnız orta əsr İslam aləmi üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyət üçün bənzərsiz elmi xəzinədir. İbn Xəldunun ideyaları, cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları və elmi metodologiyası bu gün də elm adamlarının, siyasətçilərin və ictimai xadimlərin diqqət mərkəzindədir. İbn Xəldun bəşəriyyətin sosioloji düşüncə tarixinə əbədi adını yazmış, insanın öz cəmiyyətinə və tarixinə tənqidi, analitik yanaşmasının önəmini göstərmişdir.

Ən Çox Verilən Suallar