Ümumən: Etimologiyası, Mənası

Hər bir xalqın dilinin dərinliyində onun tarixinin, düşüncə tərzinin, ictimai və mədəni dəyərlərinin izləri yaşamaqdadır. Bu baxımdan, Azərbaycan dilində tez-tez istifadə edilən, lakin özündə çoxqatlı mənalar, bədii və üslubi çalarlar daşıyan bəzi sözlər var. “Ümumən” də belə sözlərdəndir. Onun gündəlik danışıqda, publisistik və rəsmi yazışmalarda işlədilməsi həm dillilik baxımından, həm də insanın fikir və münasibətini ifadə etməsi nöqteyi-nəzərdən maraqlı nümunələr yaradır. Əslində, bu söz vasitəsilə insan hadisələrə, proseslərə, təhlillərə daha geniş, ümumi, analitik baxış sərgiləyir. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində “ümumən” sözü hər nə qədər sadə görünsə də, əslində hərtərəfli düşüncə və obyektiv yanaşmanın dildəki bədii təzahürüdür. Hər bir azərbaycanlı üçün “ümumən” deyərkən, istər nitqdə, istər məqalədə, istərsə də sosial mediada fikrin qısa və əsas xətlər üzrə ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu söz bir növ, yekunlaşdırma, nəticəyə gəlmə, detallardan uzaqlaşıb əsas məqamı vurğulama vasitəsidir. Gündəlik istifadə zamanı çox vaxt “ümumiyyətlə”, “bir sözlə”, “əsas etibarilə”, “bütövlükdə” kimi digər sinonimlərlə əvəzlənə bilər, lakin “ümumən”in xüsusi səmimiyyəti və diplomatik tonu var. Bu da onun dilimizdə aktuallığını və əvəzolunmazlığını artırır. Ümumən, bu söz həm fərdi, həm ictimai düşüncədə mühüm rol oynayır.

Etimologiyası və mənası

“Ümumən” sözü ərəb dilindən keçmiş “ümum” kökünü daşıyır və ona əlavə olunan “-ən” şəkilçisi ilə dilimizdə zərf kimi formalaşıb. Ərəb dilində “ümum” “bütövlük”, “hər tərəf”, “hamı üçün”, “genişlik” mənalarını bildirir. Azərbaycan dilinə isə “ümumi”, “ümumilik”, “ümumiləşdirmək”, “ümumiyyətlə”, “ümum” kimi bir sıra variantlarda inteqrasiya olunub. “Ümumən” isə əsasən “bütövlükdə”, “geniş mənada”, “ümumi şəkildə”, “əsas etibarilə” kimi işlədilir və əsas funksiyası hadisəni və ya mövzunu yekun şəkildə ümumiləşdirmək, əsas tendensiyanı ön plana çəkməkdir. Bu söz, istər yazılı, istərsə də şifahi ünsiyyətdə danışanın konkret detallardan çıxış edərək əsas nəticəyə gəldiyini göstərir. “Ümumən, vəziyyət qənaətbəxşdir” cümləsindəki kimi istifadə olunanda, konkret vəziyyətin bütün xırdalıqları deyil, məhz böyük mənzərəsi vurğulanır. Buradakı “-ən” şəkilçisi isə hərəkətin, halın və ya hadisənin necə baş verdiyini, hansı aspektdən qiymətləndirildiyini bildirir. Maraqlıdır ki, bu söz dilimizdə həm elmi-analitik yazılarda, həm də gündəlik məişət ünsiyyətində tam rahatlıqla yer tutur. “Ümumən”in sinonimləri arasında “ümumiyyətlə”, “bütövlükdə”, “bir sözlə”, “əsasən” və “əsas etibarilə” sözləri yer alsa da, “ümumən”in öz xüsusi ifadə dəyəri var.

Tarixi inkişafı və klassik mətnlərdə istifadəsi

“Ümumən” sözünün Azərbaycan ədəbi dilində işlədilməsinin kökləri klassik dövrlərə, xüsusilə də XIX-XX əsrlərin publisistikasına və ədəbiyyatına gedib çıxır. O zamanlar yeni ictimai və siyasi proseslərin təsiri ilə dildə qlobal, obyektiv və ümumiləşdirici fikirlərə ehtiyac daha çox hiss olunurdu. Maarifçi ziyalılar, şair və yazıçılar öz əsərlərində “ümumən” sözünü tez-tez istifadə edirdilər. Klassik mətnlərdə bu sözün əsas funksiyası hadisələri, sosial prosesləri və ictimai düşüncəni yekunlaşdırmaq, hərtərəfli analiz aparmaq olub. Zamanla “ümumən” sözü ədəbi və publisistik nitqin mühüm tərkib hissəsinə çevrilib, müasir yazılı və şifahi dildə də öz aktuallığını qoruyub saxlayıb. Dilin inkişafı və ictimai münasibətlərin dəyişməsi bu sözün semantik çalarlarını, üslub çərçivəsini daha da genişləndirib. Hazırda “ümumən” sözü həm rəsmi, həm elmi, həm də gündəlik ünsiyyətdə – istər nitqdə, istər yazıda – tez-tez işlədilir və hər dəfə də əsasən yekun, nəticə və ümumiləşdirmə məqsədilə seçilir. Bu da onun dilin ən çevik və funksional zərflərindən biri olmasına səbəb olub.

Müasir dil və üslubda rolu

Müasir Azərbaycan dilində “ümumən” sözü istər rəsmi sənədlərdə, istər publisistik yazılarda, istərsə də gündəlik danışıqda əsasən yekunlaşdırıcı, obyektiv və geniş baxışlı yanaşmanı ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu söz vasitəsilə danışan və ya yazan insan konkret situasiyanı, hadisəni və ya faktı ümumi prizmadan dəyərləndirir, əsas məqamı vurğulayır. Xüsusilə elmi-analitik məqalələrdə, ictimai və iqtisadi şərhlərdə “ümumən”dən istifadə oxucuya və ya dinləyiciyə əsas tendensiyanı, ümumi vəziyyəti, obyektiv qiyməti göstərmək məqsədini daşıyır. Məsələn, “ümumən, Azərbaycan iqtisadiyyatında son illər müsbət dinamika müşahidə olunur” kimi bir fikirdə bu söz hadisəyə daha geniş kontekstdən baxmağın, konkret detalların deyil, əsas tendensiyanın vurğulanmasının göstəricisidir. “Ümumən”in sinonimləri çoxdur, amma onun ifadə etdiyi səviyyə, ton və ümumi dəyərləndirmə xüsusiyyəti ona unikal mövqe qazandırır. İctimai nitqdə, xüsusilə televiziya, radio və sosial şəbəkə diskursunda bu söz tez-tez qərarlaşmış analiz, balanslı fikir və obyektiv dəyərləndirmə vasitəsi kimi istifadə edilir.

Ümumən – dil və düşüncə mədəniyyətində rolu

“Ümumən” sözü sadəcə bir zərf kimi yox, həm də Azərbaycan insanının dünyagörüşündə, düşüncə mədəniyyətində obyektivlik, hərtərəfli yanaşma, detalları ümumi mənzərədən ayırma bacarığını əks etdirir. Bu, bir növ, qlobal baxış, analiz və nəticə çıxarma mədəniyyətinin leksik simvoludur. Hər bir azərbaycanlı üçün “ümumən” deyərkən, hadisələrə, proseslərə, insanlara və situasiyalara həm emosional, həm də rasional yanaşma və sonda əsas həqiqəti, ümumi mənzərəni vurğulamaq məqsədi güdülür.

“Ümumən” sözü Azərbaycan dilinin leksikasında həm tarixi, həm etimoloji, həm də funksional baxımdan mühüm yer tutur. Onun dərin kökləri, zəngin mənası və çoxşaxəli istifadəsi Azərbaycan danışıq və yazı mədəniyyətində əvəzolunmazdır. Bu söz düşüncədə və nitqdə obyektivliyi, qlobal yanaşmanı və yekun dəyərləndirməni ifadə etməklə bərabər, Azərbaycan insanının dünyagörüşünün və mədəniyyətinin də bir simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar