Dünyanın iqtisadi inkişafı, dövlətlərin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsi idxal və ixrac əməliyyatlarını bəşəriyyətin gündəminə gətirib. Hər bir ölkənin iqtisadi qüdrətinin artırılması üçün bu sahədə düzgün siyasətin həyata keçirilməsi zəruridir. İdxal və ixrac anlayışları tarix boyu müxtəlif formalarda mövcud olub, zaman keçdikcə daha da təkmilləşib, qlobal miqyasda qarşılıqlı asılılıqlar yaradıb. Xüsusilə 21-ci əsrdə sürətli texnoloji inkişaf, nəqliyyatın optimallaşdırılması, rəqəmsal ticarət və beynəlxalq müqavilələrin artması idxal və ixrac əməliyyatlarının aktuallığını daha da artırıb. Azərbaycan da bu proseslərdə fəal iştirak edən, xarici ticarət həcmini ilbəil artıran ölkələrdən biridir. Ticarət münasibətləri bir ölkənin istehsal imkanlarının güclənməsi, əhalinin rifah halının yaxşılaşması, bazarda məhsul müxtəlifliyinin təmin olunması baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir. İdxal-ixrac əməliyyatlarının əsas məqsədi ölkəyə lazımi malların, xammal və texnologiyanın gətirilməsi, eyni zamanda yerli istehsalın artıqlığının xarici bazarlarda reallaşdırılmasıdır. Beləliklə, milli iqtisadiyyatın beynəlxalq bazarlara inteqrasiyası, rəqabətqabiliyyətliliyin yüksəldilməsi, yeni əmək bazarlarının formalaşdırılması və valyuta gəlirlərinin artırılması təmin olunur. Bu əməliyyatlar vasitəsilə ölkə dünya iqtisadiyyatının fəal üzvünə çevrilir, innovativ yanaşmalardan bəhrələnir və iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edir. Dövlətin iqtisadi siyasətinin səmərəliliyi məhz idxal-ixrac əməliyyatlarının düzgün qurulmasından və bu sahədə tətbiq olunan mexanizmlərin şəffaflığından asılıdır. Ona görə də idxal və ixrac əməliyyatları hər zaman iqtisadiyyatın əsas dayaqlarından biri hesab edilir və gələcəkdə də strateji əhəmiyyətini qoruyacaq.
İdxal və İxracın Anlayışı, Hüquqi Tənzimlənməsi
İdxal və ixrac anlayışları iqtisadiyyatın və beynəlxalq münasibətlərin ayrılmaz hissəsidir. İdxal — xarici ölkələrdən malların, xidmətlərin və ya texnologiyaların ölkə ərazisinə gətirilməsini, ixrac isə yerli məhsulların, xidmətlərin və texnologiyaların xarici bazarlara çıxarılmasını ifadə edir. Bu proseslər təkcə iqtisadi baxımdan deyil, həm də siyasi, sosial, texnoloji və hüquqi aspektlərdən olduqca böyük önəm daşıyır. Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyində idxal və ixrac əməliyyatlarının təşkili, gömrük tənzimlənməsi, lisenziyalaşdırma, sertifikatlaşdırma və nəzarət qaydaları ətraflı şəkildə öz əksini tapmışdır. Dövlət Gömrük Komitəsi idxal və ixrac əməliyyatlarının qanunauyğun şəkildə həyata keçirilməsinə cavabdeh olan əsas icra orqanıdır.
Hər bir idxal və ya ixrac əməliyyatı müəyyən hüquqi prosedurlardan keçir. Bunlara məhsulun sertifikatlaşdırılması, keyfiyyətə və təhlükəsizliyə dair standartlara cavab verməsi, müvafiq lisenziyaların alınması, gömrük rüsumlarının ödənilməsi, beynəlxalq müqavilələrin şərtlərinə əməl olunması daxildir. Müasir dövrdə ticarət əməliyyatlarının elektronlaşdırılması, gömrük bəyannamələrinin onlayn təqdim edilməsi, rəqəmsal ödəniş sistemlərinin tətbiqi prosedurların sürətlənməsinə və şəffaflığın təmin edilməsinə səbəb olur. Azərbaycanın xarici ticarət siyasəti idxal və ixracın tarazlı inkişafına, milli istehsalçıların maraqlarının qorunmasına, xarici sərmayələrin cəlbinə və beynəlxalq rəqabətə dayanıqlı iqtisadi modelin yaradılmasına xidmət edir. Beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT), BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə əməkdaşlıq da bu sahədə mühüm rol oynayır.
İdxal və İxrac Əməliyyatlarının İqtisadi Əhəmiyyəti
İdxal və ixrac əməliyyatlarının əsas iqtisadi məqsədi ölkənin istehsal potensialını artırmaq, istehlakçıların ehtiyaclarını ödəmək, yeni texnologiyaların və innovasiyaların ölkəyə gətirilməsini təmin etmək, yerli məhsulların beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətini yüksəltməkdir. İdxal sayəsində daxili bazarda tələb olunan, lakin yerli istehsal ilə təmin olunmayan məhsullar ölkəyə gətirilir. Eyni zamanda, müasir istehsal sahələrinin inkişafı üçün lazımi avadanlıq və xammalın idxalı zəruri olur. İxrac isə ölkə iqtisadiyyatına xarici valyuta axını gətirir, milli brendlərin və məhsulların dünyada tanıdılmasına şərait yaradır, yerli sənayenin inkişafına təkan verir.
İdxal və ixracın balanslaşdırılmış inkişafı ölkənin ümumi ticarət balansının müsbət olmasına şərait yaradır. Ticarət balansı, yəni ixrac gəlirləri və idxal xərcləri arasındakı fərq ölkənin iqtisadi sabitliyini, valyuta ehtiyatlarını, milli valyutanın məzənnəsini və inflyasiya səviyyəsini birbaşa təsir edir. İdxal və ixrac əməliyyatlarının səmərəli təşkili əhalinin rifahının artmasına, iş yerlərinin yaradılmasına, yeni texnologiyaların tətbiqinə və sənaye sahələrinin modernləşməsinə şərait yaradır. Azərbaycanın iqtisadi siyasətində qeyri-neft sektorunun inkişafı, kənd təsərrüfatı, sənaye məhsullarının ixracının artırılması əsas prioritetlərdəndir. Həmçinin ixracda yerli məhsulların sertifikatlaşdırılması, beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və markalaşdırılması ölkənin dünya bazarlarında mövqeyini gücləndirir.
İdxal və İxrac Əməliyyatlarında Əsas İştirakçılar və Proseslər
İdxal və ixrac əməliyyatları çoxpilləli, koordinasiyalı və müxtəlif iştirakçıların əməkdaşlığını tələb edən kompleks prosesdir. Əsas iştirakçılar arasında dövlət orqanları, gömrük xidmətləri, idxalçı və ixracçı şirkətlər, nəqliyyat-logistika şirkətləri, bank və sığorta qurumları, broker təşkilatları yer alır. Proses adətən xarici tərəfdaşlarla müqavilə bağlanmasından başlayır, malların keyfiyyəti və uyğunluğu üzrə sənədlərin hazırlanması, ödənişlərin həyata keçirilməsi, məhsulların daşınması, gömrük rəsmiləşdirilməsi və nəhayət, malların təyinat məntəqəsinə çatdırılması mərhələlərini əhatə edir.
Bu mərhələlərin hər birində müxtəlif hüquqi, iqtisadi və texniki prosedurlar tətbiq olunur. İdxal və ixrac zamanı ödənilən gömrük rüsumları, aksizlər, əlavə dəyər vergisi (ƏDV), sığorta ödənişləri və digər ödənişlər dövlət büdcəsinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, məhsulların təhlükəsizliyi, standartlara və sanitar normalara uyğunluğu, ekoloji təhlükəsizliyi ciddi şəkildə yoxlanılır. Azərbaycanda idxal və ixrac əməliyyatları üzrə elektron bəyannamə, ASAN xidmət, elektron gömrük və digər innovativ texnologiyaların tətbiqi prosesi xeyli asanlaşdırır, şəffaflığı artırır və sahibkarlara əlavə imkanlar yaradır. Dövlət orqanlarının dəstəyi, kreditlər, ixrac təşviqləri və gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi isə biznes mühitinin inkişafına təkan verir.
İdxal və İxrac Əməliyyatlarında Rəqəmlər və Statistik Göstəricilər (Cədvəl)
Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac əməliyyatlarının statistik göstəriciləri ölkənin xarici ticarət fəaliyyətinin dinamikasını və əsas trendləri aydın şəkildə göstərir. 2025-ci ilin birinci yarısı üçün əsas göstəricilər aşağıdakı kimi formalaşıb:
| Göstərici | 2025 (yanvar-iyun) | 2024 (yanvar-iyun) | Artım (%) |
|---|---|---|---|
| İxrac (mlrd. ABŞ dolları) | 17,5 | 16,8 | +4,2 |
| İdxal (mlrd. ABŞ dolları) | 11,6 | 10,9 | +6,4 |
| Xarici ticarət dövriyyəsi | 29,1 | 27,7 | +5,1 |
| Ticarət saldosu (mlrd. $) | +5,9 | +5,9 | 0 |
| Əsas ixrac məhsulları | Neft, qaz, pambıq | Neft, qaz, pambıq | – |
| Əsas idxal məhsulları | Avadanlıq, ərzaq | Avadanlıq, ərzaq | – |
| İxracatçı ölkələr | İtaliya, Türkiyə | İtaliya, Türkiyə | – |
| İdxalatçı ölkələr | Rusiya, Çin | Rusiya, Çin | – |
Göstəricilərdən də göründüyü kimi, 2025-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət həcmi artmaqda davam edir, idxal və ixracın strukturunda əsas mallar dəyişmir, ticarət balansı isə müsbət olaraq qalır. İdxalda əsas artım avadanlıq və texnologiya, ərzaq məhsulları üzrə müşahidə olunur. İxrac isə əsasən neft, təbii qaz, pambıq və kənd təsərrüfatı məhsullarından ibarətdir.
İdxal və İxracda Rəqəmsallaşma və Texnoloji İnnovasiyalar
Rəqəmsal transformasiya idxal və ixrac əməliyyatlarının sürətini, effektivliyini və şəffaflığını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb. Hazırda Azərbaycanda elektron gömrük xidmətləri, “Bir pəncərə” sistemi, ASAN xidmət, onlayn bəyannamə və elektron ödəniş mexanizmləri tətbiq edilir. Sahibkarlar və hüquqi şəxslər gömrük bəyannamələrini internet vasitəsilə doldurur, ödənişləri elektron qaydada həyata keçirir, sənədləri rəqəmsal şəkildə təqdim edir və dövlət orqanlarının xidmətlərindən məsafədən istifadə edirlər.
Bu innovasiyalar idxal və ixrac əməliyyatlarında xərcləri və vaxt itkisini minimuma endirir, korrupsiya və bürokratiya hallarının qarşısını alır. Eyni zamanda, texnoloji yeniliklər ixrac və idxal prosesində təhlükəsizlik tədbirlərinin gücləndirilməsinə, məhsulun mənşəyinin və keyfiyyətinin izlənməsinə imkan yaradır. Rəqəmsal xidmətlərin inkişafı, blokçeyn texnologiyaları və süni intellektin tətbiqi ilə gələcəkdə bu sahədə daha da innovativ həllər gözlənilir. Rəqəmsallaşma təkcə texnoloji üstünlük deyil, eyni zamanda beynəlxalq standartlara uyğunlaşma və qlobal rəqabətə davamlılıq deməkdir. Dövlətin bu istiqamətdə atdığı addımlar, sahibkarlara və ixracatçılara yeni imkanlar və rəqabət üstünlüyü yaradır.
İdxal və İxrac Əməliyyatlarında Qarşıda Duran Çağırışlar və Perspektivlər
Qlobal iqtisadiyyatın dəyişən şəraitində idxal və ixrac əməliyyatları daim yeni çağırışlarla üzləşir. Beynəlxalq sanksiyalar, geosiyasi risklər, nəqliyyat-logistika problemləri, dünya bazarlarında qiymət dalğalanmaları, ticarət müharibələri bu proseslərə birbaşa təsir edir. Azərbaycanın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri ixracın coğrafiyasını və məhsul müxtəlifliyini artırmaq, qeyri-neft sektorunun ixrac potensialını yüksəltmək, idxalın isə əsasən yüksək texnologiya və məhsuldar avadanlıqlarla məhdudlaşdırılmasıdır. Həmçinin idxal mallarında keyfiyyətə və təhlükəsizliyə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Gələcək üçün əsas prioritetlər innovasiya və texnologiya transferi, yüksək əlavə dəyərli məhsulların istehsalı, yeni bazarların fəth edilməsi, beynəlxalq təşkilatlarla daha səmərəli əməkdaşlıq və ixracatçılara dəstək proqramlarının gücləndirilməsidir. Dövlət siyasəti yerli istehsalçının rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılmasına, ixrac əməliyyatlarının asanlaşdırılmasına və xarici investisiyaların cəlbinə yönəlib. Azərbaycanın iqtisadi və coğrafi üstünlükləri, beynəlxalq logistika dəhlizlərində iştirakçı olması ölkənin idxal və ixrac əməliyyatlarında uğur qazanmasına əlverişli şərait yaradır.
İdxal və ixrac əməliyyatları ölkənin iqtisadi inkişafının, beynəlxalq əlaqələrinin və milli təhlükəsizliyinin təmin olunmasında aparıcı rol oynayır. Tarixən hər bir dövlətin iqtisadiyyatında bu proseslər strateji əhəmiyyət kəsb edib, ölkənin maddi və mənəvi rifahının yüksəlməsinə səbəb olub. İdxal sayəsində yerli bazarda məhsul çatışmazlığının qarşısı alınır, yeni texnologiyalar və innovasiyalar ölkəyə gətirilir, istehlakçıların seçim imkanı artır. İxrac isə ölkənin dünya iqtisadiyyatında mövqeyinin möhkəmlənməsinə, xarici valyuta ehtiyatlarının artmasına, yeni iş yerlərinin yaradılmasına, məhsulların və milli brendin tanıdılmasına xidmət edir. Müasir dövrdə idxal və ixrac əməliyyatları artıq yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial və siyasi proseslərin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib.
Bu sahənin səmərəli təşkili üçün dövlət tərəfindən hüquqi, texnoloji və inzibati baza yaradılır, sahibkarlara dəstək mexanizmləri tətbiq olunur, beynəlxalq təcrübə və innovasiyalar ölkəmizdə uğurla tətbiq edilir. Gələcəkdə Azərbaycanın idxal və ixrac əməliyyatlarında daha böyük uğurlar qazanacağı, qeyri-neft sektorunda məhsul və bazar müxtəlifliyinin genişlənəcəyi gözlənilir. Beləliklə, idxal və ixrac ölkəmizin milli maraqlarına, iqtisadi təhlükəsizliyinə və xalqımızın rifahına xidmət edən ən önəmli vasitələrdən biri olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
İdxal xarici ölkələrdən malların, xidmətlərin, texnologiyaların və ya xammalın Azərbaycan ərazisinə gətirilməsi prosesidir. İdxal əsasən daxili bazarda çatışmayan və ya yerli istehsal ilə təmin olunmayan məhsulların ölkəyə daxil olması üçün həyata keçirilir.
İxrac ölkədə istehsal olunan məhsul, xidmət və ya texnologiyaların xarici bazarlara çıxarılması prosesidir. İxrac milli iqtisadiyyata xarici valyuta gəlirinin daxil olmasına və yerli məhsulların beynəlxalq bazarlarda tanıdılmasına şərait yaradır.
Azərbaycanda idxal və ixrac əməliyyatlarının hüquqi tənzimlənməsi əsasən Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən həyata keçirilir. Komitə gömrük prosedurlarının, bəyannamələrin və rüsumların düzgün aparılmasına nəzarət edir.
Əsas sənədlərə idxal-ixrac müqaviləsi, gömrük bəyannaməsi, məhsulun mənşə sertifikatı, keyfiyyət və təhlükəsizlik sertifikatı, lisenziya və digər müşayiətedici sənədlər daxildir.
İdxal və ixrac əməliyyatları iqtisadiyyatın inkişafına, iş yerlərinin yaradılmasına, milli valyutanın güclənməsinə, istehsalın və texnologiyaların inkişafına müsbət təsir göstərir. Eyni zamanda ölkənin xarici ticarət balansının formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycanın əsas ixrac məhsulları neft, təbii qaz, pambıq, kənd təsərrüfatı məhsulları və bir sıra sənaye məhsullarıdır. Qeyri-neft ixracının həcmi də son illər artmaqdadır.
İdxalın əsas məqsədi ölkə daxilində çatışmayan və ya yerli istehsal ilə təmin olunmayan məhsulların, texnologiyaların və xammalın xaricdən gətirilməsidir. Bu, daxili bazarda məhsul çeşidini artırır və sənayenin inkişafına şərait yaradır.
Azərbaycanda ixracatçılara güzəştli kreditlər, vergi və gömrük güzəştləri, sərgilərdə iştirak üçün dəstək və informasiya xidmətləri göstərilir. Dövlətin məqsədi yerli məhsulların beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətini artırmaqdır.
Gömrük rüsumları və digər vergilər idxal və ixrac olunan malların dəyəri, növü və mənşəyinə əsasən müəyyən edilir. Məqsəd daxili bazarın qorunması və dövlət büdcəsinin formalaşdırılmasıdır.
Azərbaycanda idxal və ixrac əməliyyatlarının gələcəyi müsbət qiymətləndirilir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı, yeni texnologiyaların tətbiqi və ixrac coğrafiyasının genişlənməsi ölkənin iqtisadi dayanıqlığını artırır.
