İkinci Dünya Müharibəsi insan tarixində ən genişmiqyaslı və faciəli müharibələrdən biri olmuşdur. Bu müharibə 1939-cu ildən 1945-ci ilə qədər davam etmiş, dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrinə birbaşa və ya dolayı təsir göstərmişdir. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində milyonlarla insan həyatını itirmiş, şəhərlər və ölkələr dağıdılmış, siyasi və iqtisadi xəritə dəyişmişdir. Müharibə, bəşəriyyətin texnoloji, siyasi və sosial inkişafına güclü təsir göstərmiş, həmçinin yeni beynəlxalq təşkilatların yaranmasına səbəb olmuşdur.
Müharibənin Başlama Səbəbləri
İkinci Dünya Müharibəsinin başlanmasının bir çox mürəkkəb səbəbləri vardı. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra imzalanan Versal müqaviləsi Almaniyaya ağır şərtlər qoymuşdu və bu ölkədə revanşist əhval-ruhiyyənin yaranmasına səbəb olmuşdu. Adolf Hitlerin Almaniyada hakimiyyətə gəlməsi, onun ekspansionist siyasəti və Avropada millətçilik dalğası müharibənin əsas hərəkətverici qüvvələrindən idi. 1938-ci ildə Avstriyanın Almaniyaya birləşdirilməsi (Anschluss), Çexoslovakiyanın Sudet vilayətinin ilhaqı və 1939-cu ilin 1 sentyabrında Polşaya hücumla müharibə rəsmi olaraq başlamış oldu.
Əsas Müttəfiqlər və Qüvvələr
İkinci Dünya Müharibəsində iki əsas blok formalaşmışdı: Antihitler koalisiyası (Müttəfiqlər) və Faşist Bloku (Ox dövlətləri).
Ox dövlətlərinə Almaniya, İtaliya və Yaponiya başçılıq edirdi. Sonradan Macarıstan, Rumıniya, Slovakiya, Finlandiya və Bolqarıstan da bu bloka qoşuldu.
Müttəfiqlər isə Böyük Britaniya, Fransa, SSRİ, ABŞ və Çin kimi güclü dövlətlərdən ibarət idi. Müharibə gedişində bu koalisiyaya başqa ölkələr də qatıldı.
Müharibənin Cəbhələri və Əsas Hadisələri
Avropa Cəbhəsi
1939-cu ilin sentyabrında Almaniya Polşaya hücum etdi və 2 həftə sonra SSRİ də Polşanın şərqinə daxil oldu. Polşa bölündü. Almaniya bir neçə ay ərzində Danimarka və Norveçi işğal etdi. 1940-cı ildə isə Fransa, Belçika, Hollandiya və Lüksemburq alman ordusu tərəfindən işğal olundu. 1941-ci ildə isə Almaniya SSRİ-yə hücum etdi – “Barbarossa əməliyyatı” adlanan bu işğal bəşər tarixinin ən genişmiqyaslı hərbi əməliyyatı oldu.
Şərq Cəbhəsi
SSRİ ərazisində, xüsusilə Moskva, Leninqrad və Stalinqrad uğrunda gedən döyüşlər tarixə ən ağır döyüşlərdən biri kimi düşdü. Stalinqrad döyüşü (1942-1943) müharibənin dönüş nöqtəsi hesab olunur. Bu döyüşdən sonra Sovet Ordusu təşəbbüsü öz əlinə aldı və ardıcıl hücumlarla Almaniyanı geri çəkilməyə məcbur etdi.
Qərb Cəbhəsi
1944-cü ilin iyununda ABŞ və Böyük Britaniya “Normandiya desantı” əməliyyatına başladılar. Bu, Qərbi Avropada almanlara qarşı genişmiqyaslı azadlıq hərəkatının başlanğıcı oldu. Almaniya iki cəbhədə müharibə aparmaq məcburiyyətində qaldı və 1945-ci ilin mayında təslim oldu.
Sakit Okean Cəbhəsi
Yaponiya Sakit okean və Cənub-Şərqi Asiyada geniş ərazilər işğal etdi. ABŞ-ın “Pearl Harbor” bazasına hücumundan sonra (1941) ABŞ müharibəyə qoşuldu. 1945-ci ilin avqustunda ABŞ tərəfindən Yaponiyanın Xirosima və Naqasakiyə atılan atom bombaları nəticəsində Yaponiya təslim oldu.
Azərbaycan və Müharibə
Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində müharibədə iştirak etmiş, önəmli strateji mövqeyə sahib olmuşdur. Bakı nefti SSRİ ordusunun mühüm yanacaq mənbəyi idi. Müharibə illərində Azərbaycan xalqı ön cəbhədə və arxada böyük fədakarlıqlar göstərmiş, 600 mindən artıq azərbaycanlı müharibəyə səfərbər edilmişdir. Onlardan 300 mindən çoxu həlak olmuş, minlərlə insan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.
Müharibənin İqtisadi, Siyasi və Sosial Təsirləri
İkinci Dünya Müharibəsi dünya iqtisadiyyatına böyük zərbə vurdu. Müharibə nəticəsində Avropa ölkələrinin əksəriyyəti dağıldı, şəhərlər və infrastruktur məhv oldu. ABŞ və SSRİ dünyanın iki əsas gücünə çevrildi və yeni “soyuq müharibə” dövrü başladı. Siyasi baxımdan, müharibədən sonra Avropada faşizm məhv edildi, yeni dövlətlər və sərhədlər yarandı, kolonial sistem dağılmağa başladı.
Sosial baxımdan isə, müharibə insan həyatının dəyəri və sülh anlayışını köklü şəkildə dəyişdirdi. Həmçinin, müharibə dövründə soyqırımlar – xüsusilə Holokost – bəşər tarixinin ən böyük insanlıq faciələrindən biri kimi xatırlanır. 6 milyondan çox yəhudi və digər azlıqlar Almaniya faşistləri tərəfindən sistemli şəkildə qətlə yetirildi.
Sülh və Yeni Beynəlxalq Təşkilatlar
Müharibənin nəticəsi olaraq, beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün yeni qurumlar yaradıldı. 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) təsis olundu. Bu təşkilatın əsas məqsədi dünyada yeni müharibələrin qarşısını almaq və dövlətlərarası əməkdaşlığı inkişaf etdirmək idi.
Müharibənin Siyasi Sərhədlərə Təsiri
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropa xəritəsi ciddi dəyişdi. Almaniya iki yerə bölündü (Qərbi Almaniya və Şərqi Almaniya). Polşa, Çexoslovakiya, Macarıstan və digər Şərqi Avropa ölkələri SSRİ-nin təsir dairəsinə keçdi. Bir çox Asiya və Afrika ölkələri isə müstəqillik əldə etdi.
Təhsil və İkinci Dünya Müharibəsi
Müharibə illərində bir çox ölkədə təhsil sistemi çökdü, məktəblər dağıldı, müəllim və şagirdlər cəbhəyə səfərbər olundu. Müharibədən sonra, xüsusilə Avropada təhsilin bərpasına böyük diqqət ayrıldı. Müharibə, elm və texnologiya sahəsində bir çox yeni ixtiranın yaranmasına səbəb oldu – radar, atom enerjisi, reaktiv mühərriklər və s.
Təhsil haqları üzrə cədvəl:
Qeyd: Müharibə dövründə ali təhsil və məktəbəqədər təhsil bir çox ölkədə tamamilə pulsuz və ya dövlətin dəstəyi ilə həyata keçirilirdi. Lakin müharibədən sonrakı illərdə, xüsusilə Avropa ölkələrində təhsilin yenidən qurulmasına böyük vəsait ayrıldı və təhsil haqları ölkədən-ölkəyə fərqli oldu.
| Ölkə | Müharibədən Sonra Orta Təhsil Haqqı (ildə, 1946) | Ali Təhsil Haqqı (ildə, 1946) |
|---|---|---|
| Böyük Britaniya | Pulsuz və ya minimal dövlət dəstəyi | Pulsuz və ya minimal |
| ABŞ | Orta təhsil pulsuz | 200-500 dollar arası |
| Almaniya | Yenidən qurulan sistem, dövlət dəstəyi | Əsasən pulsuz |
| SSRİ | Pulsuz | Pulsuz |
| Fransa | Pulsuz və ya minimal | Pulsuz və ya minimal |
| Yaponiya | Pulsuz | 100-300 dollar arası |
Qeyd: Rəqəmlər 1946-cı ilə, müharibədən dərhal sonrakı dövrə əsaslanır və ölkələrdə dövlət tərəfindən yüksək subsidiya olunma siyasəti tətbiq olunurdu.
Müharibənin Azərbaycana və Yaxın Şərqə Təsiri
Azərbaycan üçün İkinci Dünya Müharibəsi böyük itkilər və qəhrəmanlıqlar dövrü olmuşdur. Neftin mühüm əhəmiyyəti ölkənin müharibədəki rolunu artırmışdı. Bakı nefti SSRİ üçün strateji resursa çevrilmiş, bu səbəbdən Almaniya Bakını ələ keçirməyə cəhd etmişdir. Həmçinin, Azərbaycanda müharibə dövründə qadınlar və gənclər arxa cəbhədə çalışır, sənaye müəssisələri fasiləsiz işləyirdi.
Yaxın Şərqdə də vəziyyət dəyişmişdi. Müharibə nəticəsində regionun bir çox ölkəsində müstəqillik hərəkatları gücləndi. İsrailin yaradılması, ərəb ölkələrində yeni siyasi qüvvələrin meydana çıxması müharibənin nəticələrindən sayılır.
Müharibənin Bəşəriyyətə Qalıcı Təsirləri
İkinci Dünya Müharibəsi insan psixologiyasında, beynəlxalq münasibətlərdə və ümumilikdə dünya düzənində yeni reallıqlar formalaşdırdı. Sülh, insan hüquqları, demokratiya və müstəqillik ideyaları ön plana çıxdı. Elmi-texniki tərəqqi isə sonrakı onilliklərdə dünyanın inkişaf tempini xeyli artırdı.
İkinci Dünya Müharibəsi bəşəriyyət üçün həm faciə, həm də dönüş nöqtəsi oldu. Bu müharibə nəticəsində milyonlarla insan həyatını itirdi, şəhərlər və ölkələr dağıldı, siyasi və iqtisadi sistemlər kökündən dəyişdi. Müharibədən dərhal sonra dünyada yeni siyasi düzən, beynəlxalq qurumlar və dövlətlərarası əməkdaşlıq formalaşdı. Bu hadisələr bəşəriyyəti daha dinc, ədalətli və inkişaf etmiş gələcəyə aparan yeni mərhələyə çıxardı. İkinci Dünya Müharibəsinin dərsləri bu gün də aktualdır və insanlara sülhün, ədalətin və qarşılıqlı anlaşmanın dəyərini bir daha xatırladır.
Ən Çox Verilən Suallar
İkinci Dünya Müharibəsi 1 sentyabr 1939-cu ildə Almaniyanın Polşaya hücumu ilə başlayıb və 2 sentyabr 1945-ci ildə Yaponiyanın təslim olması ilə başa çatıb.
Müharibənin əsas səbəbləri Almaniyanın ekspansionist siyasəti, Versal müqaviləsinin şərtləri, Avropada revanşizm, millətçilik dalğası və iqtisadi böhran idi.
Əsas rolu Almaniya, SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Yaponiya və Çin oynayıb. Həmçinin İtaliya, Polşa, Kanada və digər dövlətlər də iştirak edib.
Azərbaycan SSRİ tərkibində müharibədə aktiv iştirak edib. 600 mindən artıq azərbaycanlı cəbhəyə səfərbər olunub, Bakı nefti isə Sovet ordusunun əsas yanacaq mənbəyi olub.
1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) yaradılıb və məqsədi dünyada sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq olub.
Müxtəlif hesablamalara görə, 60-80 milyon insan həlak olub. Onların arasında hərbçilər və mülki şəxslər də var.
Avropa ölkələrinin siyasi xəritəsi dəyişib, Almaniya iki yerə bölünüb, bir çox ölkələrdə yeni hökumətlər qurulub və müstəqillik hərəkatları güclənib.
Bir çox ölkədə təhsil sistemi çöküb, məktəblər dağıdılıb. Müharibədən sonra isə təhsilin bərpası və inkişafı üçün böyük layihələr həyata keçirilib.
Radar, atom bombası, reaktiv mühərrik, yeni rabitə və tibbi texnologiyalar müharibə dövrünün ən böyük yeniliklərindəndir.
Müharibə sülh, insan hüquqları və beynəlxalq əməkdaşlığın vacibliyini ön plana çıxarıb. Bu dərslər gələcək nəsillərə sülhün qorunmasının əhəmiyyətini göstərir.
