İcmal Büdcə : Anlayışı, Strukturu, İqtisadi rolu

İcmal büdcə hər bir ölkənin dövlət maliyyə idarəçiliyində ən vacib və strateji alətlərdən biri sayılır. Xüsusilə Azərbaycan kimi neft gəlirlərinə və müxtəlif sosial-iqtisadi layihələrin maliyyələşməsinə bağlı olan ölkələrdə icmal büdcənin tərtibi, strukturu və idarəedilməsi iqtisadi sabitliyin təmin olunmasında, dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində həlledici rol oynayır. İcmal büdcə sadəcə rəqəmlər toplusu deyil, ölkənin iqtisadi inkişaf vektorunu, dövlətin gələcəkdə sosial təminat, infrastruktur, elm, səhiyyə və digər sahələrə ayırdığı vəsaitin təyinatını əks etdirən mürəkkəb, dinamik və çoxşaxəli sistemdir. Bu sistemin düzgün başa düşülməsi və şəffaf formada idarə olunması ictimaiyyətin dövlətdən olan gözləntilərinin də səmərəli qarşılanmasını şərtləndirir. Məhz bu səbəbdən icmal büdcənin mahiyyətinin, onun elementlərinin və təsir mexanizmlərinin hərtərəfli araşdırılması Azərbaycan cəmiyyətinin maraq dairəsində önəmli yer tutur.

İcmal Büdcənin Anlayışı və Hüquqi Bazasının Formalaşması

İcmal büdcə dövlət büdcəsi, dövlət fondları və yerli büdcələrin, eləcə də büdcədənkənar fondların maliyyə resurslarının məcmusu olaraq təyin olunur. Azərbaycanda icmal büdcə anlayışı ilk dəfə 2002-ci ildə “Büdcə Sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda rəsmi şəkildə öz əksini tapıb. Bu qanun icmal büdcənin strukturunu, formalaşma prinsiplərini və funksional rolunu hüquqi cəhətdən əsaslandırıb. İcmal büdcə təkcə dövlət büdcəsini əhatə etmir, eyni zamanda Dövlət Neft Fondu, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu kimi strateji fondların da daxil olduğu maliyyə axınlarının bir mərkəzdə toplanmasını və idarə edilməsini təmin edir. Bu yanaşma dövlətin müxtəlif istiqamətlərdə maliyyə siyasətini vahid platformadan həyata keçirməsinə imkan verir.

İcmal Büdcənin Strukturu və Elementləri

İcmal büdcənin strukturu çoxpilləli və çoxşaxəlidir. Onun tərkib hissələrinə aşağıdakılar daxildir:

1. Dövlət Büdcəsi – dövlətin əsas maliyyə planı, bütün dövlət strukturlarının fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün əsas baza rolunu oynayır.
2. Dövlət Neft Fondu – əsasən neft və qaz sektorundan daxil olan gəlirlər, strateji investisiya və sosial layihələrin maliyyələşdirilməsində istifadə olunur.
3. Dövlət Sosial Müdafiə Fondu – sosial təminat və pensiya sisteminin maliyyələşməsi bu fondun vəsaiti hesabına baş verir.
4. İşsizlikdən Sığorta Fondu – əmək bazarında sabitliyin təminatı üçün işsizliyin qarşısının alınması və məşğulluq proqramları bu fond vasitəsilə həyata keçirilir.
5. Dövlət Zəruri Sığorta Fondu – təbii fəlakətlər və digər gözlənilməz hallar üçün ehtiyatların formalaşması məqsədilə yaradılır.
6. Yerli Büdcələr – bələdiyyələrin və yerli özünüidarə orqanlarının maliyyə planlarıdır.

Hər bir bu elementlər ayrı-ayrılıqda hesabatlılıq və məsuliyyət daşıyır, amma icmal büdcədə vahid maliyyə çərçivəsində birləşdirilir.

İcmal Büdcənin Tərtibi və Təsdiqi

İcmal büdcə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin illik sərəncamı ilə, Nazirlər Kabinetinin təqdimatı əsasında hazırlanır. İcmal büdcənin layihəsi Maliyyə Nazirliyi tərəfindən bütün fondlar və yerli idarəetmə orqanlarının təqdim etdiyi məlumatlar əsasında tərtib olunur. Büdcə ili başlamazdan əvvəl Milli Məclisdə müzakirə olunaraq təsdiqlənir. Tərtib zamanı dövlətin strateji inkişaf planları, makroiqtisadi proqnozlar və beynəlxalq iqtisadi tendensiyalar nəzərə alınır.

İcmal büdcənin tərtibi bir neçə mərhələdən ibarətdir:

• Proqnozlaşdırma və ilkin layihə hazırlanması
• Gəlir və xərclərin balanslaşdırılması
• Strateji prioritetlərin müəyyən edilməsi
• Parlament müzakirəsi və təsdiq
• İlin sonuna hesabat və audit

İcmal Büdcədə Gəlirlərin Mənbələri və Xərclərin Prioritetləri

İcmal büdcənin gəlirləri çoxmənbəlidir və ölkənin iqtisadi modelindən asılı olaraq formalaşır. Azərbaycanda əsas gəlir mənbələri aşağıdakı kimidir:

• Neft və qaz sektorundan əldə olunan gəlirlər (xüsusilə Dövlət Neft Fondu vasitəsilə)
• Vergi və gömrük ödənişləri
• Dövlət müəssisələrinin gəlirləri
• Beynəlxalq yardımlar və kreditlər
• Sığorta və sosial fondlardan daxilolmalar

Xərclərin istiqamətləri isə dövlətin sosial, iqtisadi və infrastruktur siyasətinə uyğun olaraq müəyyən edilir. Ən çox vəsait yönəldilən sahələr bunlardır:

• Sosial müdafiə və pensiya təminatı
• Təhsil, səhiyyə və elm
• İnfrastruktur layihələri (yollar, energetika, kommunal xidmətlər)
• Müdafiə və təhlükəsizlik
• Dövlət idarəetməsi və borc öhdəlikləri

Aşağıdakı cədvəldə son illərin icmal büdcəsində gəlir və xərclərin bölüşdürülməsi göstərilir:

*2024-cü il göstəriciləri proqnozlara əsaslanır.

İcmal Büdcənin İqtisadi İnkişafdakı Rolu

İcmal büdcə dövlətin iqtisadi sabitliyi, makroiqtisadi nizamlanma və sosial təminatın maliyyə bazasını təmin edir. Xüsusilə qeyri-neft sektorunun inkişafı, ölkənin regional siyasətinin həyata keçirilməsi, əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması kimi strateji istiqamətlərdə icmal büdcə mühüm rol oynayır. Dövlət Neft Fondunun gəlirləri sayəsində ölkə valyuta ehtiyatlarını artırır, inflyasiyanın qarşısını almağa nail olur, sosial öhdəliklərini yerinə yetirir.

Büdcənin İcrası və Monitorinq Sistemi

İcmal büdcənin icrası Maliyyə Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Dövlət Vergi Xidməti və digər əlaqədar orqanlar tərəfindən təmin edilir. İlin gedişində büdcənin icrası barədə rüblük və illik hesabatlar hazırlanır. Hesabatların müzakirəsi və təsdiqi isə Milli Məclisin komitələrində baş tutur. Audit Palatası və Hesablama Palatası icmal büdcənin şəffaflığını və səmərəliliyini təmin etmək üçün müstəqil yoxlamalar aparır.

İcmal Büdcə və Büdcə Sistemi Arasındakı Fərqlər

İcmal büdcə və büdcə sistemi terminləri tez-tez qarışdırılır, lakin aralarında ciddi fərqlər var. Büdcə sistemi dövlət büdcəsi, yerli büdcələr və büdcədənkənar fondların toplusudur, idarəetmə prinsipləri, hüquqi baza və funksional rol baxımından genişdir. İcmal büdcə isə bu büdcə sisteminin əsas elementlərinin cəmini və onların koordinasiyalı idarə edilməsini əks etdirir.

Aşağıdakı kimi izah etmək mümkündür:

• Büdcə sistemi — müxtəlif səviyyəli büdcələrin toplusu və onların idarəedilməsi.
• İcmal büdcə — bu toplusunun maliyyə göstəricilərinin birləşdirilməsi və makro səviyyədə ümumiləşdirilməsi.

İcmal Büdcənin Şəffaflığı və Hesabatlılığı

Şəffaflıq və ictimai nəzarət icmal büdcənin səmərəli icrası üçün vacibdir. Dövlətin rəsmi portallarında illik icmal büdcə, onun tərkibi və icra göstəriciləri ictimaiyyətə açıq elan edilir. Hesabatlılığın artırılması üçün beynəlxalq audit şirkətləri və ictimai şuralar da prosesə cəlb olunur. Bu şəffaflıq həm vətəndaşların, həm də beynəlxalq investorlərin dövlət maliyyə siyasətinə olan etimadını yüksəldir.

İcmal Büdcənin Müasir Çağırışları və İslahat Zərurəti

Qlobal iqtisadi dalğalanmalar, enerji qiymətlərinin dəyişməsi və sosial tələblərin artması icmal büdcənin daim yenilənməsini, islahatların aparılmasını tələb edir. Xüsusilə qeyri-neft gəlirlərinin artırılması, yeni büdcə proqramlarının tətbiqi, rəqəmsal nəzarət və xərclərin optimallaşdırılması istiqamətində irəliləyişlər müşahidə olunur. Büdcə islahatları dövlətin dayanıqlılığının və iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına xidmət edir.

İcmal Büdcə ilə Bağlı Beynəlxalq Təcrübə və Azərbaycan Modeli

Bir çox ölkələrdə icmal büdcə modeli müxtəlif formalarda tətbiq olunur. Azərbaycan modelinin fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, burada neft və qeyri-neft gəlirləri balanslı şəkildə idarə olunur, sosial yönümlü xərclər daim prioritet olaraq qalır. Beynəlxalq reytinqlərdə Azərbaycanın büdcə şəffaflığı, sosial xərclərə ayırdığı vəsaitin payı və maliyyə nizam-intizamı yüksək qiymətləndirilir.

İcmal büdcə Azərbaycanın maliyyə sabitliyi və sosial-iqtisadi inkişafı üçün ən önəmli dövlət alətlərindən biridir. Bu büdcə modeli ölkənin neft gəlirlərindən səmərəli istifadəni təmin etməklə yanaşı, qeyri-neft sektorunun inkişafına, sosial rifahın yaxşılaşdırılmasına və dövlət proqramlarının həyata keçirilməsinə imkan verir. Son illərdə icmal büdcənin strukturunda şəffaflıq, hesabatlılıq və səmərəlilik səviyyəsi yüksəldilib. Eyni zamanda, mövcud çağırışlar və risklər dövlətin bu sahədə islahatlar aparmasını, innovativ idarəetmə üsullarını tətbiq etməsini zəruri edir. Gələcək üçün əsas prioritet maliyyə dayanıqlığını qorumaq, yeni gəlir mənbələri formalaşdırmaq və icmal büdcənin ictimai nəzarətini gücləndirməkdir.

Ən Çox Verilən Suallar