İltifat: Lüğəvi Mənası, Tərəfi

İnsanlar arasında qurulan münasibətlərdə nəzakət və hörmət əsas meyarlardan biridir. Sözlərin gücü, ifadələrin incəliyi insan xarakterini və tərbiyəsini əks etdirən vacib amillərdəndir. Məhz belə ifadələr içərisində “iltifat” sözü xüsusi yer tutur. Azərbaycan xalqının qədimdən bəri malik olduğu mədəniyyətində bu anlayış həm sözlə, həm də davranışla öz əksini tapır. İltifat yalnız tərif demək deyil; o, insanın qarşısındakı şəxsə göstərdiyi diqqət, dəyər və hörmətin simvoludur. Bu məqalədə iltifat sözünün mənası, tarixi kökləri, sosial və psixoloji əhəmiyyəti, ədəbiyyatda işlənmə formaları, müasir dövrdəki rolu və daha bir çox aspekti dərinliklə izah ediləcəkdir.

İltifat Sözünün Lüğəvi Mənası

“İltifat” sözü ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçmişdir və bir neçə mənanı özündə ehtiva edir. Ərəb dilində “iltifāt” kökü “üz çevirmək”, “diqqət yönəltmək” və “mərhəmət göstərmək” mənalarında işlədilir. Azərbaycan dilində isə bu söz “mehribanlıq göstərmək”, “xoş münasibət bildirmək”, “nəzakət nümayiş etdirmək”, “diqqət etmək” mənalarını ifadə edir. Məsələn, bir insanın digərinə “iltifat göstərməsi” onun diqqət və hörmətini bildirir. Bu söz həm rəsmi, həm də gündəlik ünsiyyətdə geniş istifadə olunur. Xüsusilə ailə daxilində, ictimai mühitdə, peşə həyatında insanlar bir-birinə iltifat etməklə münasibətlərini möhkəmləndirirlər. İltifat həm də bir mədəniyyət göstəricisidir və xalqımızın nəzakətə verdiyi önəmi ortaya qoyur.

İltifatın Sosial Mahiyyəti

Cəmiyyətdə insanlar arasında münasibətlərin qurulmasında və möhkəmlənməsində iltifatın mühüm rolu vardır. Sosial mühitdə insanlar bir-birinə qarşı göstərdikləri davranışlarla cəmiyyətin mənəvi səviyyəsini formalaşdırır. İltifat etmək, əslində, bir fərdin digərinə verdiyi dəyəri ifadə edir. Bu dəyər hər zaman sözlə ifadə olunmaya bilər, lakin xoş baxış, sakit bir salam, ehtiramla yanaşmaq da iltifat nümunələridir. Cəmiyyətlərdə iltifatlı davranışlar sosial bağların güclənməsinə səbəb olur. İnsanlar arasında etimad formalaşır, empati bacarığı inkişaf edir, qarşılıqlı anlaşma və birgəyaşayış daha sağlam qurulur. Bu səbəbdən də iltifatlı davranış yalnız şəxsi əxlaqla bağlı deyil, həm də ictimai məsuliyyətin tərkib hissəsidir.

Ədəbiyyatda və Folklorda İltifat

Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq yaradıcılığında iltifat anlayışı çox geniş şəkildə işlənmişdir. Klassik poeziyada, xüsusilə qəzəllərdə, iltifat söz və məna baxımından zəngin işlənir. Məşhur şair Füzuli öz qəzəllərində sevgilinin ona olan laqeydliyini və iltifatsızlığını dərin kədər və həsrətlə təsvir edir. Onun “Səni andan bu qədər iltifat gözləməzdim” misrası, qarşılıqsız sevgidə iltifatın nə qədər önəmli olduğunu vurğulayır. Nəsimi, Vaqif, Xətai və digər klassiklər də əsərlərində iltifatı sevgi, hörmət və diqqət kontekstində təqdim ediblər. Xalq dastanlarında, nağıllarda da qəhrəmanların bir-birinə iltifat etməsi onların xarakterindəki yüksək əxlaqi dəyərləri göstərir. Beləliklə, iltifat ədəbiyyatımızın və folklorumuzun estetik və mənəvi strukturlarından biri kimi çıxış edir.

İltifatın Psixoloji Təsiri

İnsanların psixoloji ehtiyaclarından biri də sosial qəbul və təqdir olunmaqdır. İltifat bu ehtiyacın qarşılanmasında mühüm rol oynayır. Psixoloqların araşdırmalarına görə, bir insana edilən xoş söz və ya diqqətli davranış onun emosional durumuna müsbət təsir edir. Beyində dopamin və serotonin hormonlarının artması ilə nəticələnən bu vəziyyət insanın əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırır, özünə güvəni artırır. Xüsusilə uşaqlarda və yeniyetmələrdə iltifat onların özlərini ifadə etmələrinə, sosial mühitə uyğunlaşmalarına və şəxsiyyət kimi formalaşmalarına kömək edir. İş mühitində iltifatlı davranış işçilərin motivasiyasını artırır, konfliktləri azaldır və komanda ruhunu gücləndirir. Beləliklə, iltifat təkcə etik deyil, həm də psixoloji baxımdan cəmiyyətin rifahına töhfə verən amildir.

İltifatın Etik və Mədəni Yeri

Azərbaycan xalqının mənəvi-mədəni dəyərlərində iltifatın xüsusi yeri vardır. “Salamı ilk verən böyüklük göstərər” deyimi iltifatın həm nəzakət, həm də şəxsiyyət dəyəri olduğunu göstərir. Mədəniyyətimizdə böyüyə hörmət, kiçiyə qayğı, qonağa ehtiram, qohumlara və qonşulara qarşı mehriban davranış iltifatın ən gözəl nümunələridir. Eyni zamanda dini baxımdan da iltifatlı olmaq tövsiyə edilən keyfiyyətlərdəndir. İslam dinində Peyğəmbərin (s) insanlarla nəzakətli davranması, onların qəlbini qırmadan danışması, sadə bir xidmətçiyə belə iltifat göstərməsi bu dəyərin dini köklərini nümayiş etdirir. Əslində, iltifatlı olmaq şəxsi səviyyənin, ailə tərbiyəsinin və ətraf mühitin insan üzərindəki təsirinin birgə təzahürüdür. Bu səbəblə də iltifat həm fərdi, həm də ictimai əxlaqın tərkib hissəsi sayılır.

İltifat və Tərif Arasındakı Fərq

Bir çox hallarda insanlar iltifat və tərif anlayışlarını qarışdırırlar. Tərif bir insanın konkret işini, xüsusiyyətini və ya nailiyyətini yüksək qiymətləndirməkdir. Bu, bəzən tənqidin əksi kimi də çıxış edir. Məsələn, bir müəllimin “Tələbə çox yaxşı esse yazıb” deməsi tərifdir. İltifat isə bir insanın varlığına, şəxsiyyətinə və ya ümumi davranışına göstərilən ehtiram və mehribanlıqdır. “Sizinlə söhbət etmək çox xoşdur” demək bir iltifatdır. Burada tərif elementi ola bilər, amma əsas vurğu diqqətə və münasibətə yönəlib. Hər iki anlayışda müsbət məna olsa da, iltifat daha çox emosional dəyər daşıyır və səmimi münasibətlərin güclənməsinə kömək edir. Bəzən süni və qeyri-səmimi təriflər insanlarda narahatlıq doğursa da, yerində və qəlbdən gələn iltifat hər zaman dəyərli qarşılanır.

İltifat Etməyin Əxlaqi Tərəfi

Əxlaqi dəyərlərin təməlində qarşılıqlı hörmət və ehtiram dayanır. İltifat da bu əxlaqi sistemin ayrılmaz tərkib hissəsidir. İnsanlar arasında münasibətlərdə dürüstlük, səmimilik və nəzakət əsas əxlaqi prinsiplərdir. İltifat göstərmək bu prinsiplərin həyatın müxtəlif sahələrində tətbiqidir. Uşaqlara, yaşlılara, qadınlara, müəllimlərə və xidmət sahəsində çalışanlara göstərilən iltifat həm şəxsi mədəniyyətin, həm də ümumi cəmiyyət səviyyəsinin göstəricisidir. Əgər cəmiyyətdə insanlar bir-birinə iltifatla yanaşarsa, orada həm sosial harmoniya, həm də hüquq və mənəviyyat tarazlığı daha güclü olar. Bu mənada iltifat yalnız bir jest və ya söz deyil, həm də əxlaqi borcdur.

Müasir Cəmiyyət və İltifatın Rolu

Texnologiyanın inkişafı ilə insan münasibətləri də dəyişməkdədir. Virtual ünsiyyət, onlayn sosial şəbəkələr və sürətli həyat ritmi insanları daha çox texnoloji vasitələrlə ünsiyyət qurmağa vadar edir. Lakin bu dəyişikliklər iltifatın aktuallığını azaltmır. Əksinə, səmimi sözlər, diqqətli yazışmalar, onlayn təşəkkür mesajları müasir dövrdə yeni tipli iltifat nümunələrinə çevrilmişdir. Müasir iş mühitində e-mail yazışmalarında nəzakətli ifadələr, sosial mediada təşəkkür və bəyənmələr insanların bir-birinə verdiyi mənəvi dəstəyi göstərir. Bu baxımdan, iltifat zamandan və məkandan asılı olmayan universal dəyərdir. Həm real, həm də virtual həyatda iltifatlı olmaq cəmiyyətin mənəvi toxumasını qorumağa xidmət edir.

İltifat sözü təkcə sözlərin deyil, həm də münasibətlərin, duyğuların və insan davranışlarının mərkəzində dayanan dərin mənalı anlayışlardan biridir. O, bəzən səmimi bir təşəkkür, bəzən də qarşılıqsız bir xoş münasibət olaraq təzahür edir. Cəmiyyətin etik və mənəvi dəyərlərinin bir parçası olan iltifat, fərdlər arasında hörmət, sevgi və anlayış körpüsünü yaradır.

Tarix boyunca iltifatlar hökmdarlardan sadə xalq nümayəndələrinə qədər geniş bir spektrdə istifadə olunub və bu da onun insan münasibətlərində necə mühüm yer tutduğunu sübut edir. Hətta yazılı ədəbiyyat, natiqlik sənəti, gündəlik danışıq və diplomatik ünsiyyət kimi müxtəlif sahələrdə bu anlayışın daşıdığı yüklər onu daha da zəruri və dəyərli edir.

İltifat, yalnız tərif və ya xoş söz demək deyil, eyni zamanda diqqət, qiymət vermə və qarşıdakı insanın duyğularını anlayışla qarşılamaq deməkdir. Cəmiyyətlərdə iltifatın azaldığı hallarda soyuqluq, qapanıqlıq və münasibətlərin zəiflədiyi müşahidə olunur. Buna görə də bu anlayışın gündəlik həyatımızda bərpa edilməsi, şəxsi və sosial münasibətlərə müsbət təsir göstərən əxlaqi və mədəni dəyər kimi qorunub saxlanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İltifatın insani münasibətlərdə oynadığı rol həm sosial sabitliyi möhkəmləndirir, həm də empatiya, qarşılıqlı ehtiram və paylaşım mədəniyyətini təşviq edir. Özəlliklə ailədə, məktəbdə, iş mühitində və ictimai davranışlarda iltifatın dəyəri əvəzsizdir. Bu səbəbdən, bu anlayış yalnız fərdi deyil, bütövlükdə cəmiyyətin rifahı üçün yaşadılmalı və nəsildən-nəslə ötürülməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar