“Söyüdlü arx” Əsəri: Konteksti, Mövzusu, Təsvirləri

Azərbaycan ədəbiyyatının XX əsr klassikləri arasında öz dəsti-xətti, psixoloji dərinliyi və milli ruhu ilə seçilən yazıçılardan biri İlyas Əfəndiyevdir. Onun yaradıcılığı xalqın keçdiyi sosial, mənəvi və tarixi mərhələlərin bədii salnaməsidir. Əfəndiyevin ilk dəfə 1945-ci ildə qələmə aldığı və Azərbaycan oxucusunun diqqətini dərhal cəlb edən “Söyüdlü arx” adlı povesti təkcə yazıçının deyil, bütövlükdə Azərbaycan realizminin dönüş nöqtələrindən biri sayılır.

“Söyüdlü arx” Əfəndiyevin ilk böyük nəsr əsəri olmaqla yanaşı, həm də kənd həyatının yeni poetikasını formalaşdıran, psixoloji portretləri incə detallarla təqdim edən mükəmməl bir povestdir. Əsər mövzu baxımından sadə görünür, lakin ideya və bədii həll baxımından çoxqatlı məna sisteminə malikdir. Povestdə kənd insanının əmək, məhəbbət, dəyişən həyat tərzi ilə bağlı çarpışmaları və daxili aləminin bədii mənzərəsi ustalıqla yaradılmışdır.

Yazıçının Yaranış Dövrü və Əsərin Konteksti

İlyas Əfəndiyev 1940–1950-ci illərdə SSRİ-də ideoloji cəngəlliklər, senzura və “sosialist realizmi”nin hökm sürdüyü bir zamanda yazıçılıq fəaliyyətinə başlamışdır. Belə bir dövrdə realist, obyektiv və milli koloritli əsər yazmaq həm cəsarət, həm də istedad tələb edirdi. “Söyüdlü arx” povesti məhz bu baxımdan xüsusi qiymətə layiqdir.

Əsər, 1940-cı illərin sonlarında Azərbaycan kəndində baş verən sosial-mədəni dəyişikliklər fonunda yazılmışdır. Kəndlərdə kolxozlaşma, torpaq islahatları və yeni iqtisadi münasibətlər köhnə düşüncələrlə toqquşurdu. Əfəndiyev bu toqquşmanı nə təbliğatçı dildə, nə də formal ifadələrlə təqdim edir, o, bədii reallıqla, insani təbii duyğularla bu prosesləri təqdim etməyə nail olur.

Əsərin Məzmunu və Qısa Xülasəsi

“Söyüdlü arx” povesti bir kənddə yaşayan insanları, onların gündəlik həyatını, əmək fəaliyyətini, qarşılıqlı münasibətlərini və dəyişən dünyaya münasibətlərini əks etdirir. Əsərin baş qəhrəmanı Həsən kənddəki əməksevər, dürüst və sadə adamlardan biridir. O, kənddə suvarma işlərinin yaxşılaşdırılması, söyüdlü arxın qazılması və əkinçiliyin inkişafı üçün canla-başla çalışan bir kolxozçudur.

Əsər boyu Həsənin həm iş həyatı, həm də ailə və məhəbbət münasibətləri ön plana çəkilir. O, həm qohumlarının laqeyd münasibəti, həm də köhnə təfəkkürlü insanların təzyiqləri ilə üz-üzə qalır. Amma Həsən hər bir çətinliyə qarşı sadə, lakin prinsipial mövqe ilə dayanır. Onun həyata və insanlara olan inamı povestin əsas leytmotividir.

Əsərdə Əmək Mövzusu və Kollektiv Ruh

İlyas Əfəndiyev “Söyüdlü arx”da kənd əməkçisinin obrazını romantikləşdirmədən, lakin sayğı və realizmlə təqdim edir. Əsərdə torpaqla, su ilə, təbiətlə bağ qurmuş insanın daxili zənginliyi, təbiətin ona verdiyi sakitlik və güc tərənnüm olunur.

Əmək yalnız iqtisadi kateqoriya kimi deyil, eyni zamanda mənəvi inkişaf vasitəsi kimi təqdim edilir. Həsənin arxın qazılması üçün apardığı mübarizə həm də bir dəyərlər mübarizəsidir. O, insanlara sübut edir ki, təbiəti dəyişmək, torpağı becərmək, camaatı su ilə təmin etmək təkcə fiziki deyil, mənəvi zəfərdir.

Povestdə İctimai Münasibətlər və Ailə Dəyərləri

Əsərdə kəndin sosial strukturu da çoxqatlı şəkildə əks etdirilmişdir. Müəllif hər bir kənd sakininin xarakterini, həyat tərzini və psixologiyasını diqqətlə müşahidə edərək, fərqli tipajlar yaradır. Hər kəsin dəyişən zaman qarşısında özünəməxsus reaksiyası var: bəziləri inkişafa qarşı çıxır, digərləri isə inkişafla ayaqlaşmaq üçün çırpınır.

Həsənin ailəsi və onun ailəyə olan münasibəti də povestdə diqqət mərkəzindədir. Yazıçı ailə bağlarını, qadın-kişi münasibətlərini, ata-bala əlaqələrini səthi deyil, psixoloji çalarlarla təqdim edir. Bu da əsərin reallığını və insan obrazlarının canlılığını artırır.

Təbiət Təsvirləri və Simvolika

“Söyüdlü arx” əsərində təbiət təkcə fon rolunu oynamır, o, insan taleyi ilə, onun daxili dünyası ilə vəhdətdə təqdim olunur. Söyüdlər, arx, su, torpaq obrazları həm real, həm də simvolik mənalar daşıyır. Arxın qazılması bir tərəfdən iqtisadi prosesdir, digər tərəfdən isə bir ruhun oyanışı, bir kəndin yenilənməsi və həyat enerjisinin simvoludur.

Yazıçı təbiət təsvirlərini geniş şəkildə işlədərək, həm də kənd həyatının gözəlliyini, təbiətin insan həyatına təsirini göstərir. Bu, əsərin lirik səciyyəsini gücləndirir.

İlyas Əfəndiyevin Üslubu və Bədii Ustalıq

“Söyüdlü arx” İlyas Əfəndiyevin ədəbi üslubunun formalaşdığı əsərdir. Burada sadə, axıcı və duru Azərbaycan dili ilə yanaşı, yüksək emosional gərginlik, canlı dialoqlar və zərif psixoloji portretlər yer alır. Əfəndiyev bədii sözlə, adi bir kənd insanının daxili aləmini elə dərinliklə verir ki, oxucu o insanı öz qohumu, tanışı kimi qəbul edir.

Əsərdə süjetdən çox insan xarakteri və hissləri önə çəkilmişdir. Yazıçının dilindəki sadəlik, bədii təsvirlərin təbiiliyi və səmimiyyəti povestin ana ruhunu təşkil edir.

Əsərin Azərbaycan Nəsrindəki Yeri və Əhəmiyyəti

“Söyüdlü arx” təkcə İlyas Əfəndiyevin deyil, ümumilikdə Azərbaycan nəsrinin kənd mövzusunda dönüş nöqtəsidir. Bu əsərlə Azərbaycan nəsrində kənd insanının yeni portreti, yeni həyat tərzinə baxış formalaşır. Əvvəlki illərdə kənd həyatının ya sadəlövh romantikası, ya da təbliğatçı dili üstünlük təşkil edirdisə, Əfəndiyev bu stereotipi qıraraq kənd insanını realist şəkildə təqdim etmişdir.

Əsər, ədəbi tənqidçilər və oxucular tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, bir çox dillərə tərcümə edilmiş, tədris proqramlarına salınmış və dəfələrlə nəşr olunmuşdur. O, həmçinin yazıçının sonrakı əsərlərinin bünövrəsini təşkil etmiş, onun yaradıcılığının istiqamətini müəyyənləşdirmişdir.

İlyas Əfəndiyevin “Söyüdlü arx” əsəri Azərbaycan nəsrində modern realizmin əsasını qoyan, kənd həyatına poetik baxışı dəyişdirən, sadə insanın böyük dəyərlərlə təcəssüm etdiyi parlaq bir nümunədir. Əsərdə bədii söz vasitəsilə həm sosial dəyişikliklər, həm insani duyğular, həm də mənəvi inkişafa aparan yollar ustalıqla təsvir olunmuşdur. “Söyüdlü arx” həm bir dövrün ruhunu, həm də bir yazıçının missiyasını ifadə edir: insanı dərk etmək, onun içindəki gözəlliyi göstərmək və onu gələcəyə inamla aparmaq.

Əsər bugünkü oxucular üçün də aktuallığını saxlayır. Çünki burada təsvir olunan dəyərlər – zəhmət, dürüstlük, islahat, dəyişikliklərə açıq olmaq – insanlığın əsrlərlə daşıdığı mənəvi sütunlardır.

Ən Çox Verilən Suallar