İranın Ərazisi: Coğrafi Mövqeyi, Landşaftı

İran Yaxın Şərqin və bütün Asiyanın ən qədim, ən strateji və ən böyük dövlətlərindən biri kimi hər zaman dünya siyasətinin, ticarətinin və mədəniyyətinin mərkəzində dayanıb. Fars körfəzindən Xəzər dənizinə, Zaqros və Elburz dağlarından Mesopotamiya və Mərkəzi Asiyaya qədər uzanan geniş ərazisi ölkəni yalnız coğrafi deyil, həm də etnik, siyasi və iqtisadi baxımdan özünəməxsus və rəngarəng regiona çevirib. İranın ərazisi yalnız fiziki ölçülərlə deyil, həm də qədim sivilizasiyaların izləri, müxtəlif təbii zonalar, zəngin təbii sərvətlər, tarixi şəhərlər və çoxsaylı etnik qrupların vəhdəti ilə seçilir. İranın yerləşdiyi coğrafi məkan minilliklər ərzində müxtəlif imperiyaların, mədəniyyətlərin, dinlərin kəsişmə nöqtəsi kimi formalaşıb. Ölkənin bu özünəməxsusluğu onun bugünkü geosiyasi və iqtisadi əhəmiyyətinin əsasını təşkil edir. İranın ərazisinin düzgün öyrənilməsi və dərk olunması bu ölkənin yalnız kartoqrafik xəritələrdə deyil, həm də regional proseslərdə və qlobal əlaqələrdə oynadığı rolu anlamağa imkan verir.

İranın ərazisinin ümumi coğrafi göstəriciləri

İran İslam Respublikası 1 648 195 kvadrat kilometr əraziyə sahibdir və bu göstərici ilə Yaxın Şərqdə ən böyük, dünyada isə 17-ci ən geniş ölkə sayılır. İran Asiyanın cənub-qərbində, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Ərəbistan yarımadası və Hindistan yarımadası arasında strateji mövqeyə malikdir. Şimalda Xəzər dənizi, cənubda isə Fars və Oman körfəzləri ilə sərhədlənir. Qərbdə Türkiyə və İraq, şərqdə isə Əfqanıstan və Pakistanla həmsərhəddir. İranın sərhədlərinin ümumi uzunluğu 8731 kilometrdir, bunun 2440 kilometri su sərhədlərinə, 6286 kilometri isə quru sərhədlərinə düşür.

İran ərazisinin coğrafi mövqeyi ona həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub ticarət yollarının qovşağında olmaq imkanı verir. Bu mövqe ölkənin iqtisadi, siyasi və hərbi strateji əhəmiyyətini artırır. İranın müxtəlif coğrafi zonaları – dağlıq, yarımsəhra, səhralar, vadilər, dənizkənarı ərazilər – onun təbii sərvətlərinin və əhalisinin məskunlaşma strukturunun formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Fiziki-coğrafi bölgələr: İranın əsas relyef qurşaqları

İran ərazisinin təbii-landşaft strukturu son dərəcə mürəkkəb və rəngarəngdir. Burada dörd əsas fiziki-coğrafi bölgə seçilir: Zaqros dağları, Elburz dağları, İran yaylası və səhralar. Zaqros dağ silsiləsi qərbdən cənuba uzanaraq ölkənin ən böyük dağlıq zonasıdır və neft yataqları ilə zəngindir. Elburz dağları isə şimalda, Xəzər dənizinin cənub sahillərində yerləşir və İranın ən yüksək zirvəsi – Damavand dağı (5610 m) burada yerləşir.

İran yaylası ölkənin mərkəz və şərq hissələrini tutur, dəniz səviyyəsindən 1200–1800 metr hündürlükdə yerləşir və əsasən yarımsəhra və səhra ərazilərdən ibarətdir. Burada Daş-e Kavir (Böyük Duzlu Səhra) və Daş-e Lut (Lut Səhrası) yerləşir ki, sonuncu dünyanın ən isti və quru yerlərindən biri hesab olunur. Qərb və şimal-qərbdəki vadilər və aşağı ərazilər isə ən sıx məskunlaşmış regionlardır.

İqlim və təbii zonalar: İran ərazisinin çoxçeşidli iqlim qurşaqları

İranın geniş ərazisi ölkədə son dərəcə müxtəlif iqlim tiplərinin formalaşmasına səbəb olub. Burada dörd əsas iqlim zonası mövcuddur: Aralıq dənizi, quru-continental, səhralıq və dağ iqlimi. İranın şimalında Xəzər dənizinin təsiri ilə rütubətli və yumşaq iqlim hökm sürür. Burada sıx meşələr, subtropik bitkilər və bol yağıntı müşahidə olunur. Elburz və Zaqros dağları bölgəsində isə əsasən dağ iqlimi, qışda qar və şaxtalar, yayda isə sərin hava üstünlük təşkil edir.

İran yaylası və səhralarında iqlim son dərəcə quru, yay aylarında isə bəzən 50 dərəcədən yuxarı istiliklər olur. Qərb və şimal-qərb əyalətləri mülayim və dənizdən gələn rütubətli havanın təsiri altındadır. Cənubda, Fars və Oman körfəzləri sahillərində isə subtropik və qismən tropik iqlim hökm sürür, burada ilin çox hissəsi günəşli və rütubətli keçir.

Etnik və inzibati bölgülər: İran ərazisinin siyasi-coğrafi quruluşu

İranın inzibati-ərazi bölgüsü 31 əyalətdən ibarətdir. Bu əyalətlər əhalinin, etnik və dil müxtəlifliyinin, coğrafi xüsusiyyətlərin təsiri ilə formalaşıb. Ən böyük əyalətlər Sistan və Bəluçistan (181 min km²), Fars (122 min km²), Xuzistan və İsfahan əyalətləri hesab olunur. Tehranda isə ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi yerləşir.

Etnik tərkibə görə, İran əsasən farslardan ibarətdir (təxminən 65%), lakin ölkədə azərbaycanlılar, kürdlər, ərəblər, bəluclar, türkmənlər, lorlar, gilanlılar, mazandaranlılar və başqa azsaylı xalqlar da məskunlaşıb. İnzibati bölgü bu etnik rəngarəngliyin əraziyə bərabər paylanmasına imkan vermir, lakin bəzi əyalətlərdə etnik çoxluq müşahidə olunur.

Sərhədlər və qonşular: İranın coğrafi-siyasi bağlantıları

İran altı ölkə ilə quru sərhədinə, dörd su hövzəsinə malikdir və bu sərhədlər onun siyasi, hərbi və iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayır. Qərbdə Türkiyə (499 km), İraq (1458 km), şimalda Azərbaycan (765 km), Ermənistan (35 km), Türkmənistan (1148 km), şərqdə Əfqanıstan (921 km), Pakistan (959 km) ilə həmsərhəddir. Xəzər dənizində (şimal), Fars və Oman körfəzlərində (cənub) geniş su sərhədləri var.

Sərhədlərin uzunluğu və xarakteri İranın regiondaxili və beynəlxalq siyasətində strateji əhəmiyyət daşıyır. Əlverişli limanlar, tranzit dəhlizləri, enerji kəmərləri, gömrük və ticarət postları bu sərhədlərin aktivliyini təmin edir. Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə İran arasında 179 km-lik ayrıca sərhəd də mövcuddur.

Təbii sərvətlər və landşaft müxtəlifliyi

İranın ərazisi təbii sərvətlərlə son dərəcə zəngindir. Neft və qaz ehtiyatları, müxtəlif filizlər, su resursları və münbit torpaqlar ölkənin iqtisadi inkişafının əsasını təşkil edir. Zaqros və Elburz dağ silsilələri, böyük səhralar, vadilər, meşə zolaqları və çaylar İranın landşaft müxtəlifliyini formalaşdırır. Fars körfəzi və Xəzər dənizi ətrafındakı su resursları ölkənin balıqçılıq və dəniz nəqliyyatında böyük rol oynayır.

İran dünyanın ən böyük neft ehtiyatlarına (təxminən 160 milyard barel) və təbii qaz ehtiyatlarına (təxminən 34 trilyon kubmetr) sahib ölkələrindən biridir. Bundan başqa, dəmir filizi, kömür, mis, duz, fosforit və digər filizlər də ölkənin iqtisadiyyatında mühüm yer tutur. Landşaft müxtəlifliyi isə ölkənin kənd təsərrüfatında fərqli zonaların formalaşmasına, taxıl, pambıq, çay, sitrus meyvələri, qoz-fındıq və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsinə şərait yaradır.

Əhalinin məskunlaşma və şəhərləşmə strukturu

İranın əhalisi (2024-cü il məlumatlarına görə) 88 milyon nəfərə yaxındır və ölkənin geniş ərazisinə baxmayaraq, əhali əsasən dağətəyi vadilərdə, düzənliklərdə, böyük şəhərlərdə və dəniz sahillərində məskunlaşıb. Tehranda 13 milyondan çox, Məşhəd, İsfahan, Təbriz, Şiraz, Qum, Əhvaz və Kərəc şəhərlərində isə 1-5 milyon arası əhali yaşayır. İran urbanizasiya səviyyəsinə görə regionun liderlərindəndir.

Əhalinin çox hissəsi şimal və qərb bölgələrində, Xəzər sahillərində və böyük şəhər mərkəzlərində yaşayır. Mərkəzi və cənub-şərqdə, səhralarda əhali seyrəkdir. İranın kənd təsərrüfatı regionları əsasən yarımsəhra zonalarında yerləşir, əhalinin 25%-ə yaxını kənd yerlərində yaşayır. Şəhərlərdə isə müasir sənaye, təhsil, səhiyyə və mədəniyyət infrastrukturu inkişaf edib.

İran ərazisinin geosiyasi və iqtisadi əhəmiyyəti

İranın böyük və müxtəlif ərazisi onun beynəlxalq münasibətlərdə və qlobal iqtisadiyyatda əhəmiyyətini şərtləndirir. Qədim İpək Yolunun, hazırda isə beynəlxalq enerji, nəqliyyat və kommunikasiya dəhlizlərinin üzərində yerləşən İran Avropa ilə Asiya arasında strateji tranzit rolunu oynayır. Onun təbii sərvətləri, böyük daxili bazarı, sərhəd ölkələri ilə sıx ticarət əlaqələri regionun enerji təhlükəsizliyi və logistik imkanları üçün əsas amillərdəndir.

İran həmçinin Orta Şərqdə enerji resurslarının paylanmasında, beynəlxalq siyasətdə və iqtisadi əməkdaşlıqda aparıcı ölkədir. Cənubda Fars və Oman körfəzlərinin, şimalda isə Xəzər dənizinin iqtisadi imkanları və geopolitik üstünlüyü ölkənin dəniz ticarəti, enerji ixracı və beynəlxalq nəqliyyat marşrutlarında mövqeyini möhkəmləndirir. İranın ərazisinin hərtərəfli öyrənilməsi bu ölkənin qlobal və regional proseslərdə mövqeyini dəqiq qiymətləndirməyə imkan verir.

İran ərazisi sadəcə bir ölkənin sərhədlərini deyil, bütöv bir regionun tarixi, etnik, siyasi və təbii müxtəlifliyini özündə birləşdirir. 1,6 milyon kvadrat kilometrdən artıq ərazidə müxtəlif coğrafi zonalar, dağlar, səhralar, vadilər, dəniz sahilləri və münbit torpaqlar mövcuddur. Bu ərazi təkcə kartoqrafik rəqəmlərlə deyil, həm də minilliklər boyu formalaşan mədəniyyət, iqtisadiyyat, təbiət və insan amili ilə dəyərləndirilir. İranın geosiyasi, iqtisadi və mədəni rolunun əsasında məhz bu rəngarəng və strateji ərazi dayanır. Sərhədlərinin uzunluğu, təbii sərvətləri, urbanizasiya səviyyəsi, etnik və inzibati bölgüləri, sərhəd qonşuları və beynəlxalq layihələrdəki rolu İranın dünya miqyasında önəmini artırır. İran ərazisinin bütün xüsusiyyətləri bu ölkənin tarixində, bugünkü inkişafında və gələcək perspektivində həlledici rol oynayır.

Ən Çox Verilən Suallar