İrəvan Xanlığı: Tarixi, Xarici Siyasəti

İrəvan xanlığı XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin əvvəllərinə qədər Cənubi Qafqazın ən mühüm feodal siyasi qurumlarından biri kimi tarixə düşüb. Bu xanlıq Şərqi Anadolu ilə Azərbaycan arasında mühüm keçid, ticarət və mədəniyyət mərkəzi rolunu oynayıb. Təbii-coğrafi mövqeyi və zəngin təbii ehtiyatları ilə seçilən İrəvan ərazisi həm qədim türk dövlətlərinin, həm də Səfəvilər, Osmanlılar və Rusiya imperiyası kimi iri imperiyaların maraq dairəsində olub. İrəvan xanlığının formalaşmasında regionun yerli əhalisinin etnik və dini tərkibi, torpaqların məhsuldarlığı, müdafiə sistemləri və siyasi sabitlik böyük rol oynayıb. Bu ərazi əsrlərlə Azərbaycan torpaqlarının tərkib hissəsi kimi tanınıb, burada qədim türk, fars, erməni, kürd, gürcü və digər xalqların nümayəndələri məskunlaşıb. Xanlığın yaranması, idarəetmə quruluşu, iqtisadiyyatı, beynəlxalq münasibətlərdə tutduğu mövqe və süqutu bütün Qafqaz tarixinin ayrılmaz hissəsidir.

İrəvan xanlığının ərazisi və inzibati quruluşu

İrəvan xanlığının ərazisi Cənubi Qafqazda, Araz və Zəngi çayları arasında, indiki Ermənistan Respublikasının əsas hissəsini və Azərbaycanın Qərbi Zəngəzur (Qərbi Azərbaycan) bölgələrinin bir qismini əhatə edirdi. Xanlıq şimalda Pəmbək və Şörəyel, qərbdə Qars və Ərzurum, cənubda Naxçıvan, şərqdə isə Qarabağ və Şəki xanlıqları ilə həmsərhəd idi. Ən böyük şəhəri və mərkəzi İrəvan qalası idi.

Ərazidə 15–17 mahal və yüzlərlə kənd yerləşirdi. Mahallar əsasən etnik və coğrafi meyarlara görə bölünmüşdü: İrəvan, Sərdarabad, Gümrü, Göyçə, Dərələyəz, Sürməli, Zəngibasar, Vedibasar, Qırxbulaq, Şörəyel, Talin və s. Hər mahalın başında məlik və ya yerli hakim dururdu. Xanlığın inzibati idarəçiliyi mərkəzləşdirilmiş olub, xanın sərəncamı bütün bölgədə əsas hökm daşıyıb.

İrəvan xanlığının siyasi idarəetmə sistemi və xanlar nəsli

Xanlığın idarəetmə forması tipik feodal monarxiyası olub. Hakimiyyət xanlar nəslinin əlində cəmlənmişdi və xanlar əsasən Səfəvi dövlətinin nüfuzlu ailələrindən çıxırdı. Xan əsas dövlət başçısı, hərbi komandan və ali məhkəmə səlahiyyətinə malik idi. Xanın sərəncamı olmadan ölkənin vacib məsələləri həll olunmurdu. İrəvan xanlığının ən məşhur və güclü hökmdarları Hüseynəli xan Qacar (hökmdarlıq illəri 1755–1783), Mehdiqulu xan, Məhəmməd xan və Sərdar Hüseyn xan Sərdari İravani olmuşdur.

Xanlıqda inzibati işlər divan vasitəsilə aparılırdı. Divan sədri, naib, mühasib, mirzə və digər vəzifələr mövcud idi. Xanlığın ordu və təhlükəsizlik qüvvələri əsasən mahallardakı yerli əhalidən və köçərilərdən təşkil olunurdu. Eyni zamanda, xan diplomatiyada Osmanlı və İran dövlətləri ilə əlaqələri qorumağa çalışırdı.

Xanlar nəsli və siyasi hakimiyyət tez-tez daxili çəkişmələr, tayfa münaqişələri, bəzən də İran və Osmanlı sarayının təsiri altında dəyişirdi. Qacar sülaləsi və onların qohumluq əlaqələri İrəvan xanlığının uzunmüddətli sabitliyinə və dövlətçiliyinə xidmət etmişdir.

İrəvan xanlığının iqtisadiyyatı və sosial həyat

Xanlıqda iqtisadiyyatın əsasını kənd təsərrüfatı, maldarlıq, bağçılıq və ticarət təşkil edirdi. Bölgənin suvarılan münbit torpaqları, gölləri və çayları sayəsində taxıl, arpa, buğda, pambıq, üzüm, meyvə və tərəvəz yetişdirilirdi. Göyçə gölü balıqçılıq üçün, yaylaqlar isə maldarlıq və qoyunçuluq üçün əlverişli idi. Qədim ipək və yun istehsalı, xalçaçılıq və misgərlik sənətləri bölgədə inkişaf etmişdi.

İrəvan şəhəri və xanlığın digər iri mərkəzləri Şərq-Qərb ticarət yolları üzərində yerləşdiyindən, burada bazarlar, karvansaralar və ticarət meydanları mövcud idi. Şəhər əhalisi arasında ustalar, sənətkarlar, tacirlər, zərgərlər və müxtəlif peşə sahibləri fəaliyyət göstərirdi. Əhalinin sosial tərkibi müxtəlif təbəqələrə bölünürdü: xan ailəsi, bəylər, ağalar, kəndlilər, sənətkarlar və ruhani təbəqə. Feodal münasibətləri kəndli və torpaq sahibinin (bəylər, xan ailəsi) qarşılıqlı münasibətlərinə əsaslanırdı.

Əhalinin etnik və dini tərkibi

İrəvan xanlığının əhalisi əsasən Azərbaycan türklərindən ibarət olub. Bununla yanaşı, ermənilər, kürdlər, farslar, talışlar, yəhudilər, gürcülər və digər azsaylı xalqlar da burada yaşayırdı. Xanlığın bəzi mahallarında azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirdi. Ermənilər əsasən şəhərlərdə, eləcə də bəzi kəndlərdə məskunlaşmışdılar. Kürdlər əsasən yaylaqlarda, talış və fars ailələri isə ticarət və sənətkarlıq sahələrində daha fəal idilər.

Dini baxımdan əhali müsəlman (şiə və sünni), xristian (erməni qriqorian, gürcü pravoslav), yəhudi və başqa konfessiyalara mənsub idi. Xanlığın rəsmi dini şiəlik olub, əsas məscidlər, mədrəsələr, karvansaralar, bəzən kilsə və sinaqoqlar fəaliyyət göstərirdi. Dini müxtəliflik sosial və mədəni həyatın zənginliyini artırırdı.

Mədəniyyət və maarif həyatı

İrəvan xanlığında mədəni və maarif həyatı dövrün Qafqaz və Azərbaycan ənənələrinə uyğun şəkildə formalaşmışdı. Əsas mədəniyyət mərkəzləri məscidlər, mədrəsələr, karvansaralar, bazarlar, xalq məclisləri və xan sarayları idi. Xanlıqda Azərbaycan dili dövlət dili kimi istifadə olunurdu. Xan ailəsi və zadəgan təbəqə fars və türk dillərində, xalq isə əsasən türk dilində danışırdı.

Maarif sahəsində mədrəsələr və dini məktəblər geniş yayılmışdı. Burada Quran, ərəb və fars klassikası, tarix, coğrafiya, ədəbiyyat, hüquq və incəsənət tədris edilirdi. Xanlığın böyük şəhərlərində kitabxanalar, şair və alimlərin məclisləri, mədrəsə müəllimləri, ustad sənətkarlar və bəzi hallarda musiqi ansamblları fəaliyyət göstərirdi.

Ənənəvi sənət növləri – xalçaçılıq, zərgərlik, miniatür, taxta oyma, musiqi və aşıq sənəti – İrəvan xanlığının mədəni mühitində əhəmiyyətli yer tuturdu. Bəzi şəhərlərdə sənət yarmarkaları, toylar və xalq bayramları geniş şəkildə qeyd edilirdi.

Xarici siyasət, regional münasibətlər və müharibələr

İrəvan xanlığı öz dövründə həm Qafqazın digər xanlıqları, həm də böyük dövlətlər – Səfəvi, Qacar, Osmanlı və Rusiya imperiyaları ilə mürəkkəb münasibətlərdə olub. Xanlıq daim regionda nüfuz uğrunda mübarizənin mərkəzində dayanıb. Osmanlı və İran arasında dəfələrlə əldən-ələ keçən İrəvan bölgəsi XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən nisbətən müstəqil siyasət yürüdüb.

Xanlıq öz ərazilərini qorumaq və daxili sabitliyi saxlamaq üçün bəzən Osmanlı, bəzən isə İran hakimiyyəti ilə müvəqqəti ittifaqlar qurub. Rusiya imperiyasının Qafqaza müdaxiləsi nəticəsində İrəvan xanlığı 1804–1813 və 1826–1828-ci illərdə baş verən Rus–İran müharibələri zamanı ən çox əziyyət çəkən bölgələrdən biri olub. Sonda 1827-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal edilib və Türkmənçay müqaviləsi ilə xanlığın ləğvi baş verib.

İrəvan xanlığının süqutu və ərazisinin sonrakı taleyi

Xanlığın taleyi XIX əsrin əvvəllərində regiondakı geosiyasi dəyişikliklər fonunda həll olundu. 1826–1828-ci illərdə Rusiya–İran müharibələri nəticəsində İrəvan xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı və siyasi müstəqilliyini itirdi. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə xanlığın ərazisi Rusiyaya birləşdirildi, azərbaycanlı və müsəlman əhalinin böyük hissəsi məcburi köçkünə çevrildi. Qısa müddətdə erməni əhalisinin sayı süni şəkildə artırıldı, etnik və sosial struktur kökündən dəyişdi.

İrəvan xanlığının süqutu regionda demoqrafik, iqtisadi və mədəni dəyişikliklərə səbəb oldu. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri və ətrafı Ermənistan əyalətinin, daha sonra isə Ermənistan Respublikasının mərkəzinə çevrildi. Qədim İrəvan, Sərdarabad, Göyçə və digər türk kəndlərinin tarixi və mədəni irsi ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı.

İrəvan xanlığı Azərbaycan xalqının tarixində xüsusi yeri olan, zəngin siyasi, iqtisadi və mədəni irsə malik dövlət qurumlarından biri idi. Əsrlərlə bu ərazi azərbaycanlıların və digər türk-müsəlman xalqlarının vətəni olmuş, iqtisadi və mədəni baxımdan regionun inkişafında həlledici rol oynamışdı. Xanlığın süqutu, əhalinin köçürülməsi və sonrakı illərdə etnik tərkibin dəyişdirilməsi Qafqaz tarixində faciəvi dönüş nöqtəsi olub. Müasir dövrdə İrəvan xanlığının tarixi, mədəniyyəti və etnik kimliyi Azərbaycan üçün həm elmi, həm də siyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu irsin qorunması və obyektiv araşdırılması regionun tarixinin düzgün başa düşülməsinə xidmət edir.

Ən Çox Verilən Suallar