Müasir tibbdə qanın laxtalanma qabiliyyətinin təyini və idarə olunması həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu prosesin düzgün qiymətləndirilməsi insan orqanizmində həm qanaxma, həm də tromboz riskinin vaxtında qarşısının alınmasına imkan verir. İNR (International Normalized Ratio – Beynəlxalq Normalizasiya olunmuş Nisbət) termini qan laxtalanmasının laborator diaqnostikasında ən etibarlı və standartlaşdırılmış göstəricilərdən biri hesab olunur. Xüsusilə ürək-damar xəstəlikləri, tromboemboliya riski olan pasiyentlər və antikoaqulyant (qan durulaşdırıcı) terapiya alan şəxslər üçün İNR-nin müntəzəm monitorinqi həyat qurtarıcı rola malikdir. İNR anlayışı təkcə laborator göstərici deyil, eyni zamanda klinik qərarların verilməsində, dərman dozasının təyinatında və risklərin idarə olunmasında həkimlər üçün önəmli referans nöqtəsidir. Azərbaycanda da son illərdə bu testə ehtiyac və onun aktuallığı sürətlə artmaqdadır.
İNR-nin tarixi və yaranma səbəbi
Qanın laxtalanma qabiliyyətinin laborator qiymətləndirilməsi uzun illər müxtəlif üsullarla aparılıb. Ənənəvi olaraq protrombin vaxtı (PT) testi istifadə olunsa da, dünyanın fərqli regionlarında tətbiq olunan reagent və cihaz fərqlilikləri nəticənin etibarlılığını və müqayisəliliyini çətinləşdirirdi. Bu səbəbdən Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və Beynəlxalq Tromboz və Hemostaz Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə 1980-ci illərin sonlarında İNR vahidi standart olaraq qəbul edildi. Bu göstərici laborator analizlərdə əldə olunan protrombin vaxtının beynəlxalq qəbul edilmiş standartlara uyğunlaşdırılmış şəklidir. İNR-nin tətbiqi tibbi səhvlərin və müalicə zamanı risklərin azalmasına, pasiyentin təhlükəsizliyinin artırılmasına səbəb olmuşdur. Bu metod həkimlərə fərqli laboratoriyaların nəticələrini müqayisə etməyə imkan verir.
İNR-nin əsas mahiyyəti və hesablama prinsipi
İNR testinin mahiyyəti protrombin vaxtının (PT) beynəlxalq miqyasda standartlaşdırılmasıdır. Hesablamanın formulu belədir: INR = (Xəstənin PT / Normal PT) ^ ISI, burada ISI (International Sensitivity Index) laboratoriyada istifadə olunan reagentin beynəlxalq standartlara uyğunluq dərəcəsini göstərir. Bu hesablama nəticəsində alınan İNR göstəricisi pasiyentin qanın laxtalanma qabiliyyəti haqqında dəqiq və obyektiv məlumat verir. İNR-nin norması adətən 0,8-1,2 aralığında olur. Antikoaqulyant terapiyada isə bu interval fərqli ola bilər və məqsədli olaraq 2,0-3,0 arasında saxlanılır. Həkimlər məhz bu göstəriciyə əsaslanaraq müalicənin effektivliyini və təhlükəsizliyini qiymətləndirirlər.
İNR-nin klinik əhəmiyyəti və tətbiq sahələri
İNR göstəricisinin ən geniş istifadə sahəsi antikoaqulyant (qan durulaşdırıcı) terapiyadır. Xüsusilə süni ürək qapaqları, atrial fibrillasiya, dərin ven trombozu və ağciyər emboliyası olan pasiyentlərə uzunmüddətli antikoaqulyant dərmanlar (əsasən varfarin) təyin olunur. Bu dərmanların dozası xəstənin fərdi İNR səviyyəsinə əsaslanır. Çox yüksək İNR qanaxma riskini, çox aşağı İNR isə tromboz riskini artırır. İNR testinin sistemli aparılması tibbi müdaxilələrin dəqiqliyini artırır və fəsadların qarşısını alır. Həmçinin, cərrahi əməliyyatlar, bəzi qaraciyər xəstəlikləri və digər hemostaz problemlərində də İNR vacib diaqnostik göstəricidir.
İNR analizinin aparılma qaydası və nəticələrin şərhi
İNR testi laboratoriyada venoz qanın xüsusi boruya alınması ilə aparılır. Nümunə alındıqdan sonra plazma ayrılır və xüsusi reagent əlavə edilir. Bu reagentin təsiri ilə qanın laxtalanma vaxtı ölçülür. Sonra isə əldə olunan nəticə yuxarıda qeyd olunan formula əsasən İNR şəklində hesablanır. Nəticənin şərhi zamanı xəstənin klinik vəziyyəti, yanaşı xəstəlikləri və qəbul etdiyi dərmanlar nəzərə alınır. Yüksək İNR qanaxma riski, aşağı İNR isə tromboz riski ilə əlaqələndirilir. Həkimlər İNR-in optimal səviyyədə saxlanması üçün dərman dozasını fərdi qaydada tənzimləyirlər.
İNR göstəricisinə təsir edən amillər
İNR səviyyəsinə bir sıra amillər təsir edə bilər. İlk növbədə qəbul edilən dərmanlar (antibiotiklər, antifungal preparatlar, bəzi bitki tərkibli məhsullar və s.), qidalanma rejimi, qaraciyər funksiyası, xroniki xəstəliklər və hətta emosional stress İNR göstəricisini dəyişə bilər. Bəzi dərmanlar varfarinin təsirini artıraraq İNR-ni yuxarı çəkir, digərləri isə əksinə, İNR-ni azaldır. Ona görə də antikoaqulyant terapiya alan pasiyentlər həkimə mütəmadi olaraq bütün qəbul etdikləri dərman və əlavələr barədə məlumat verməlidirlər. Qidalanmada K vitamininin çoxluğu və ya azlığı da İNR səviyyəsinə təsir edir.
Antikoaqulyant terapiya və İNR monitorinqinin zəruriliyi
Antikoaqulyant terapiya həyati təhlükəli qan laxtalanmasının qarşısını almaq üçün geniş istifadə olunur. Lakin bu dərmanların dozası həddindən artıq olarsa, ölümcül qanaxmalar, az olarsa isə tromboz riski artır. Məhz bu səbəbdən İNR-nin davamlı monitorinqi müalicənin təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün əsas şərtdir. Pasiyentlərə müntəzəm analizlər, dərman dozasının tənzimlənməsi və həkim nəzarəti məcburidir. Bəzi ölkələrdə artıq ev şəraitində İNR-nin öz-özünə yoxlanılması üçün portativ cihazlar da istifadə olunur ki, bu da monitorinqin effektivliyini artırır.
İNR-nin yüksək və aşağı olması – nəticələri və tədbirlər
İNR-nin normadan yüksək olması ciddi qanaxma riski yaradır. Bu vəziyyət dərhal tibbi müdaxilə tələb edir, bəzən qan durulaşdırıcı dərmanın dozası azaldılır və ya tamamilə dayandırılır. Qanaxma ciddi olarsa, K vitamini və ya plazma köçürülməsi kimi tədbirlər görülür. Əksinə, İNR normadan aşağıdırsa, pasiyentdə tromb yaranma ehtimalı artır. Bu halda dərmanın dozası artırılır və ya əlavə müalicə tədbirləri görülür. Hər iki vəziyyətdə də pasiyentin həyat keyfiyyəti və təhlükəsizliyi həkim nəzarətində saxlanılır.
Azərbaycanda İNR testinin tətbiqi və inkişafı
Azərbaycanda son illər antikoaqulyant terapiyanın və ürək-damar xəstəliklərinin artması İNR testinə marağı artırıb. Xəstəxanalarda və özəl laboratoriyalarda bu test geniş tətbiq olunur. Tibbi təlimlərdə, ixtisasartırma kurslarında və pasiyent maarifləndirilməsi layihələrində İNR-in əhəmiyyəti daim vurğulanır. Eyni zamanda, İNR testinin yerli səhiyyə standartlarına daxil edilməsi müalicə keyfiyyətini və pasiyent təhlükəsizliyini artırır. Beynəlxalq protokolların tətbiqi və müasir cihazların istifadəsi Azərbaycanda İNR-nin etibarlı və dəqiq şəkildə monitorinqinə imkan verir.
İNR haqqında maarifləndirmə və pasiyentlərin rolu
İNR-nin düzgün idarə olunması üçün yalnız həkimlərin deyil, həm də pasiyentlərin bilik və məsuliyyəti önəmlidir. Antikoaqulyant terapiya alan insanlar dərmanlarını vaxtında qəbul etməli, özlərini nəzarətdə saxlamalı və hər hansı qanaxma, göyərmə və ya başqa fəsadlar yaranarsa dərhal həkimə müraciət etməlidirlər. Pasiyentlər eyni zamanda qidalanmaya, fiziki aktivliyə və digər dərmanların qəbuluna diqqət yetirməlidirlər. Maarifləndirmə tədbirləri və müntəzəm təlimlər bu sahədə fəsadların və ölüm hallarının azalmasına kömək edir.
İNR göstəricisi tibb sahəsində ən vacib və etibarlı laborator parametrlərdən biri kimi qanın laxtalanma qabiliyyətinə nəzarət imkanı verir. Antikoaqulyant terapiyanın idarəsində, qanaxma və tromboz riskinin azaldılmasında, cərrahi müdaxilələrdə və ümumilikdə həyat keyfiyyətinin artırılmasında İNR-nin rolu əvəzolunmazdır. Həm həkimlər, həm də pasiyentlər İNR testinə xüsusi önəm verməli, nəticələrə əsaslanan düzgün qərarlar qəbul etməlidirlər. Tibbi maarifləndirmə və texnoloji yeniliklər bu sahədə nəticələrin daha da yaxşılaşmasına imkan yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
İNR – International Normalized Ratio – qanın laxtalanma qabiliyyətini standart şəkildə ölçən laborator göstəricidir. Əsasən protrombin vaxtının (PT) beynəlxalq normalara uyğunlaşdırılması məqsədi ilə istifadə olunur.
İNR testi əsasən antikoaqulyant (qan durulaşdırıcı) dərmanlar qəbul edən, ürək-damar xəstəlikləri və tromboz riski olan insanlar üçün vacibdir.
İNR testi üçün venoz qan nümunəsi götürülür, laboratoriyada xüsusi reagentlərlə protrombin vaxtı ölçülür və nəticə beynəlxalq standartlara uyğun İNR formatında hesablanır.
Sağlam insanda İNR norması 0,8–1,2 arasıdır. Antikoaqulyant müalicə alanlarda isə hədəf aralığı adətən 2,0–3,0 arasında olur.
İNR yüksək olarsa, qan laxtalanması zəifləyir, qanaxma riski artır. Belə hallarda dərmanın dozası azaldıla bilər və ya əlavə tibbi tədbirlər görülür.
İNR aşağı olduqda, qan tez laxtalanır və tromb yaranma riski artır. Bu zaman dərman dozası artırıla və ya əlavə müalicə tədbirləri görülə bilər.
Qəbul olunan dərmanlar, qidalanma, qaraciyər funksiyası, xroniki xəstəliklər və hətta emosional stress İNR göstəricisinə təsir edə bilər.
Bəli, müasir portativ cihazlarla bəzi insanlar ev şəraitində də İNR səviyyəsini yoxlaya bilirlər. Bu, daha tez-tez və rahat monitorinq imkanı verir.
Bəli, hazırda Azərbaycanda dövlət və özəl laboratoriyalarda İNR testi geniş şəkildə aparılır.
Nəticələrə əsasən həkim dərman dozasını tənzimləyir, əlavə müayinə və ya müalicə tədbirləri təyin edir. Hər bir qərar fərdi vəziyyətə görə qəbul edilir.
